اگبور ۾ ٻه سال 78 1977ع
جنوري 1977ع ۾ مون جنرل هاسپيٽل اگبور ۾ اچي چارج ورتي. هي خاصو وڏو شهر اُهي جيئن پاڻ وٽ سکر يا لاڙڪاڻو ۽ اسپتال بينڊل اسٽيٽ جي تقريباً وچ ۾ واقع آهي. نائجيريا جون لوڪ ڌُنون ۽ لوڪ رقص ڏسڻ ۽ appreciate ڪرڻ لاءِ هن کان وڌيڪ مون کي ٻيو بهتر موقعو نه مليو هن شهر جي خاص خوبي اها آهي جو هي ٻن پهاڙين ۽ هڪ ماٿريءَ تي اڏيل شهر آهي ۽ رات جو خاص ڪري نهايت خوبصورت نظارو پيش ڪري ٿو.
هڪ پهاڙيءَ تي اسان جي اسپتال آهي ۽ ٻي پهاڙيءَ تي اسان جو گهر آهي. هتي جا نوجوان ۽ وڏا شاگرد فوٽ بال ۽ گهوڙي سواريءَ جا ڏاڍا شوقين آهن. هي اهڙو خوش قسمت شهر آهي جنهن ۾ اڪثر ڪنهن نه ڪنهن جي شادي يا ڪو ڪاڄ ضرور هوندو آهي. اها روئداد اسان هتي ٻه اڍائي سال لاڳيتو ڏٺي. پري کان جبلن تي شاديءَ وارو سينگاريل گهر پيو ڏسبو هو ۽ ان جي گهر جو ڳائڻ وڄائڻ جو آواز ماٿريءَ ۾ گونججي پري پري جبلن تي وڃي ٽڪرائيندو هو. جنهن جا الفاظ ته سمجهه ۾ نه ايندا آهن البت ردم ۽ لئي ڏاڍي پياري لڳندي آهي. جيئن مائي ڀاڳيءَ جي آواز ۾ ”کڙي نيم کي نيچي هون ٿا هيڪلي“ جو ٿري آلاپ حساس ۽ فنڪارانه مزاج وارن جي اندر ۾ هلچل مچائي ڇڏيندو آهي ۽ آئون به پنهنجي ڊرائنگ روم ۾ پروفيسر بلاول پرديسي جي لازوال ڌن ”وني ايندو وٺڻ اڄ ڍولڻو“ ”دل ايندو لٽڻ اڄ ڍولڻو“ جو ڪيسٽ لڳائي ڇڏيندو آهيان.
هي شهر هاءِ وي کي تمام ويجهو آهي ان ڪري روڊ ٽريفڪ ايڪسيڊنٽ (R.T.A. Cases) جا ڪيس هتي تمام گهڻا اچن ٿا ۽ اڪثر مون کي مصروف رهڻو ٿو پوي.
هر ڳالهه ۾ قدرت جي حڪمت آهي. اگرچه اسان ٻنهي جي دلي تمنا هئي ته اسان جي پوسٽنگ دوباره ايوبيوروڪو ۾ ٿئي مگر هتي اچي مون کي حادثن ۾ زخمي ٿيل مريضن جي علاج جو تمام وسيع تجربو حاصل ٿيو آهي. عام حالتن ۾ هڪ مريض جو علاج ڪرڻ ان جي هسٽري وٺڻ، ٽيسٽون وٺڻ ۽ ان بعد علاج ڪرڻ يا ان کي اِسپيشلسٽ ڏانهن رجوع ڪرڻ اها جدا ڳالهه آهي ۽ ٻئي طرف سخت مجروح ۽ بيهوش يا نيم بيهوش مريض يا مريضن جنهن سان ڪو وارث به نه هجي ان جو هنگامي بنيادن تي علاج ڪرڻ ۾ وڏو فرق آهي. قدرت مون کي هن قسم جي هنگامي ڪيسن جي اسٽڊي ڪرڻ ۽ علاج ڪرڻ جا تمام گهڻا موقعا فراهم ڪيا. ڪڏهن ڪڏهن آڌي رات جو بيگاهه وقت تي يا سخت مينهن ۾ اهڙا بدنصيب مريض کڄي ايندا هئا يا انهن جي ايڪسيڊنٽ جو اطلاع ملندو هو ۽ اسان ايمبولينس موڪلي اهڙن مريضن کي کڻائي ايندا هئاسين ۽ بجاءِ اهو ڪم نائيٽ ڊيوٽي تي موجود عملي جي آسري تي ڇڏڻ جي مان ان کي عبادت سمجهي ڪم کي لڳي ويندو هئس. اهڙي طرح ڪيترائي ڀيرا مون ناشتو ۽ شيونگ اسپتال ۾ ڪئي هوندي. مون هتي جي نوجوان مردن عورتن ۽ شاگردن جي تعاون سان هڪ رضاڪار ويلفيئر جماعت به ٺاهي جيڪا پڻ اهڙن موقعن تي مدد ڪندي آهي ۽ اسان کين فرسٽ ايڊ جي تربيت به ڏني آهي. هو ڪڏهن مريضن لاءِ گهربل قسم جو رت به خوشيءَ سان فراهم ڪندا آهن. جڏهن کان مان نائجيريا جي فوجي اسپتال ۾ تعينات هئس ته مون پوليس ڊپارٽمينٽ جي سپاهين ۽ آفيسرن جي ڪيترن ئي گروپن کي فرسٽ ايڊ جي ٽريننگ ڏني جنهن لاءِ پوليس ڪمشنر ۽ هوم ڊپارٽمينٽ توڙي سول ڊفينس وارن جا ڪيترا تعريفي خط ۽ سرٽيفڪيٽ اڄ سوڌو مون وٽ موجود آهن.
ان ڪري ئي ويڪ اينڊ تي مان باوجود دلي خواهش جي پنهنجي دوستن سان بينن يا واري يا اوبياروڪو ۾ وڃي نه سگهندو هئس، پر ڪڏهن ڪڏهن اهي دوست قرب ڪري مون وٽ هتي اچي ويندا آهن.
ٿورا ئي ڏينهن ٿيندا جو مون وٽ اگبور اسپتال ۾ هڪ شديد زخمي ٿيل هلڪي ڦلڪي سانوري نوجوان ڇوڪري کڄي آئي جيڪا پاڻ ڪار ڊرائيور ڪري رهي هئي ۽ ساڻس ڪار ۾ ٻيو ڪير به همسفر نه هو ۽ ڪار به سڄي چڪنا چور هئي. شايد هوءَ ضرورت کان وڌيڪ پي نڪتي هئي يا کيس ڪٿي پهچڻ جي تمام جلدي هئي. سندس ڪار جي حالت ڏسڻ سان سڀ ڪنهن ائين به چيو ته سندس بچڻ هڪ معجزي کان گهٽ نه هو.
هن حادثي جي خبر اگبور ۽ آس پاس ۾ جهنگل جي باهه وانگر پکڙجي وئي. گهڙي گهڙي اسپتال ۾ سندس خيريت پڇڻ لاءِ فون ايندا رهندا هئا. اها گهڙي خالي نه هئي جو اسپتال ۾ سندس مزاج پرسيءَ لاءِ ماڻهو نه ايندا هجن جن ۾ سندس مائٽن کان وڌيڪ شاگرد، تاجر، مقامي ليڊر، صحافي ۽ فنڪار شامل هئا. ڪيترن ئي نوجوانن هن بليڪ بيوٽيءَ لاءِ پنهنجو رت ڏيڻ جون آڇون ڪيون. سندس ڪمرو هر وقت تازن گلدستن سان سٿيو پيو هوندو هو. مطلب ته:
’’ہم ہوئے، تم ہوئے، میر ہوئے،
سب اسی زلف کی اسیر ہوئے۔‘‘
ڇوڪريءَ مون کي منٿ ڪري چيو ته سندس چهري آواز، يا جسم ۾ عيب يا نقص رهجي وڃي ته اهڙي زندگيءَ کان هوءَ موت کي وڌيڪ ترجيح ڏيندي.
پوءِ مون کي خبر پئي ته مريضه بينڊل اسٽيٽ جي مقبول عام و خاص سنگر هئي ائين کڻي چئجي ته هوءَ نائجيريا جي هن اسٽيٽ جي لتا منگيشڪر هئي.
ڇوڪري ته واقعي پنهنجي پُرستارن جي دعائن جي صدقي جلدي چڱي ڀلي ٿي وئي پر اسان وٽ ايڊمٽ R.T.A جي ٻين غريب مرضن لاءِ به هر گروپ جي خون جو چڱو خاصو ذخيرو جمع ٿي ويو.
اسان فرصت جي وقت ۾ هن اسپتال جي ٻين ڊاڪٽرن جن ۾ هڪ روسي ڊاڪٽر چيواٽ (Dr. Chivat) ۽ پاڪستاني سرجن صديقي سان ٽيبل ٽينس کيڏڻ يا چهل قدمي ڪرڻ ۾ چڱو بهتر وقت پيو گذرندو آهي. هي ٻئي ڊاڪٽر منهنجا ويجها پاڙيسري به آهن تنهن ڪري انهن سان گهرو اچڻ وڃڻ جا ناتا آهن.
1977ع جي آخر ۾ مون کي خدا جي فضل سان پهريون پٽ عمران ڄائو جنهن جي نالي سان پرنس علي روڊ تي هوٽل العمران قائم آهي هن ٻار جي ڄمڻ تي اتي پاڙي جي پوڙهين جيڪي جهمر پائي مقامي زبان ۾ ڳيچ ڳايا تن مون کي ڏاڍو متاثر ڪيو. سندن دل رکڻ لاءِ مون کين سندن رسم رواج موجب ساٺ سوڻ ڪرڻ کان به منع نه ڪئي.
روسي ڊاڪٽر چيواٽ (Dr. Chivat) جيڪو آرٿوپيڊڪس (هڏن جي بيمارين) جو اسپيشلسٽ آهي هڪ ملنسار ۽ خوش مزاج ڊاڪٽر آهي. مريضن سان ائين کلي قرب سان ڳالهائيندو آهي جو سندن اڌ مرض ته اتي ئي ٺيڪ ٿي ويندو آهي.
هن ڪيترن ئي پوليو جي مرض جي شڪار ٻارن ۽ وڏن جو علاج ڪيو ۽ اهڙا ماڻهو ۽ اپاهج ٻار جيڪي گيسيون پائي هلندا هئا سي خدا جي فضل سان چاق ٿي هلڻ چلڻ لڳا آهن. آئون کيس چوندو آهيان ته ڊاڪٽر چِوياٽ، توهان واقعي پنهنجي طبي پيشي جي حلف جو حق ادا ڪري ورتو آهي.
پوليو جو علاج ڪافي طويل ۽ صبر آزما ٿئي ٿو. مريض، مريض جا مائٽ ۽ ڊاڪٽر ٽنهي کي هڪ ٻئي سان تعاون ڪرڻو پوي ٿو. پر ڊاڪٽر چيويٽ ان کان به وڌيڪ همدرد خيرخواه ۽ (Devoted Doctor) آهي. سڀ مريض کيس دوست ڪري سمجهن ٿا. هو پوليو جي مريض ٻارن سان ليوڊو کيڏڻ لڳندو آهي ۽ ٻارن کي پنهنجا ماءُ پيءُ به وسري ويندا آهن. هن ڊاڪٽر جي صحبت ۽ قربت مان مون گهڻو تجربو حاصل ڪيو آهي. مريض ٻارن سان گفتگو ڪندي به بار بار (excuse me) ايڪسڪيوزمي گهڻو ورجائيندو آهي.
هتي اگبور جي اسپتال ۾ مون سان گڏ هڪ پاڪستاني سرجن ڊاڪٽر محمد عمر صديقي به ڪم ڪندو هو. جيڪو هڪ خوش مزاج ۽ ملنسار انسان هو. هر مشڪل کان مشڪل ڪم مان به تفريحي پهلو ڪڍي وٺندو هو ۽ چوندو هو ته:
Let us enjoy the hardships
Let us share the misfortunes of poor patients
ٿورائي ڏينهن پهرين هن منهنجي appendictes جي آپريشن به ڪئ هئي، هتي اسان جي گهر جي بلڪل سامهون سندس گهر هو جنهن ڪري اسان لاءِ به ڏاڍي سهوليت هئي جو ليڊيز به هڪ ٻئي وٽ پيادل ئي سولائيءَ سان پيون اينديون وينديون هيون، بدقسمتيءَ سان اسان جو هي ساٿ پائيدار ثابت نه ٿيو ۽ اسان جو هي ڪچهرين جو مور ڊاڪٽر دل جي دوري پوڻ سبب اسان کان وڇڙي ويو. مان کيس فوراً نائجيريا جي سڀ کان وڏي ۽ جديد اسپتال بينن يونيورسٽي ٽيچنگ هاسپيٽل ۾ کڻائي ويس مگر زندگي هن فرشته سيرت انسان سان وفا نه ڪئي. مون کي اڃا تائين ياد آهي ته مان جڏهن ڊاڪٽر صديقيءَ کي بينن کڻائي پئي ويس ته ان وقت مان گهر ۾ ٻڌائڻ آيس ته مان ٻه ٽي ڏيهن صديقيءَ صاحب سان گڏ بينن وڃي رهيو آهيان ته ان وقت به صديقي صاحب جي بيگم اسان جي گهر موجود هئي، جيڪا بلڪل هاڻ هاڻ ليمن جو آچار تحفي طور ڏيڻ آئي هئي. سندس معصومانه چهرو ڏسي مون کي ساڻس گفتگو ڪرڻ جي همت نه ٿي سگهي ۽ پنهنجي وائيف کي چيم ته کيس اسان جي وڃڻ کان پوءِ آرام سان حقيقت کان آگاهه ڪري.