سماجي ۽ خانداني ناتا ۽ معاشرتي اصول:
هتي به پنهنجي ملڪ وانگر گڏيل گهريلو سرشتو (Joint family system) رائج آهي. ڪو ماڻهو هڪ گهر مان پڙهي نوڪريءَ سانگي ڪنهن وڏي شهر ۾ وڃي رهندو آهي ته اڪثر سندس مٽ مائٽ ۽ ڳوٺائي ان شهر ۾ ڪم ڪار سان ويندا رهندا ته اهي سڀ بنا حجاب ۽ بنا تڪلف جي انهيءَ ماڻهوءَ جائي مهمان ٿيندا ۽ اهو چاهي اها ڳالهه پسند ڪندو هجي يا نه ۽ (Afford) ڪندو هجي يا نه. پر سندن ميزباني ۽ خدمت ڪرڻ ان لاءِ سماجي اصولن جو حصو آهي جنهن کان انحراف يا فرار ناپسنديده آهي.
خاندان جو بزرگ ۽ معمر شخص چاهي ڪيترو به مفلس يا غريب ڇو نه هجي. سڀڪو هُن کي جهُڪي هڪ گوڏو زمين تي ٽيڪي سلام ڪندو آهي اهو سلام ڪندڙ ڪيڏو به وڏو آفيسر يا شاهوڪار ڇو نه هجي. ساڳيءَ طرح اهو بزرگ به باوجود پنهنجي غربت جي انهن سلام ڪرڻ وارن واسطيدارن سان کڙائي ۽ حشمت سان ڳالهائيندو ۽ نالو وٺي سڏ ڪندو آهي.
هتي ٻهراڙين ۾ هڪڙي پنچائت (Council of elders) هوندو آهي جيڪا ڳوٺ جا فيصلا ڪندي آهي. ان جو وجود غير سرڪاري ضرور آهي مگر مسلمه ۽ بااختيار هوندو آهي. ان جا فيصلا رد نه ڪيا ويندا آهن ايتري قدر جو ڳوٺ جي سردار يا حاڪم (Traditional Ruler) کي به اها پنچائت مشورا ڏيندي آهي.
هتي هر ڪنهن قبيلي جا سردار هوندا آهن، جيڪي اتي جا بي تاج بادشاهه هوندا آهن، جيئن پاڻ وٽ خان آف قلات يا ڄام آف لسٻيلا وغيره آهن، حالانڪ انهن کي ڪو آئيني طور اختيارات تفويض ڪيل ڪو نه آهن مگر سندن علائقي ۾ ڪو سندن حڪم يا راءِ کي ٽاري نه سگهندو آهي، هنن فيصلن جا ڏينهن مقرر ٿيل آهن جن کي درٻار چوندا آهن.
انهن سڀني سردارن ۾ سلطان آف سوڪاٽو، (Sultan of Sokoto) امير آف ڪانو (Amir of Kano) ۽ اوبا آف بينن (Oba of Benin) تمام طاقت ور سردارن مان آهن.
ملڪ جو صدر وزير يا اهم شخصيت، سندن علائقي يا سندن شهر ۾ ايندو آهي ته ان کي هنن سردارن وٽ وٺي ايندا آهن ۽ اهي انهيءَ سردار جا مهمان تصور ڪيا ويندا آهن. اهي سردار انهن مهمانن جو استقبال ڪرڻ لاءِ ايئرپروٽ تي يا شهر کان ٻاهر به ڪو نه وڃن، پر پنهنجي روايتي محلن کان ٻاهر به ڪو نه نڪرن. فقط محل جي دروازي وٽ سردار جو پٽ ايندو آهي. جيئن هالا ۾ پاڻ وٽ حضرت مخدوم محمد زمان صاحب طالب الموليٰ جي مقبول شخصيت هڪ سردار جي آهي. جيڪو ماڻهن جا فيصلا ڪري ٿو ۽ اڃا به مخدوم صاحب جي شخصيت نائجيريا جي سردارن کان وڌيڪ افضل آهي ڇو جو مخدوم صاحب جن اعليٰ تعليم يافته آهن ديني فضيلت ۽ روحاني ۽ ادبي برتر رکن ٿا ۽ پڻ هڪ عظيم ديني ۽ روحاني مسند جا گادي نشين آهن.
نائجيريا جي هنن سردارن جي اها روايتي سرداري ڪن صدين کان هلندي اچي جن مان ڪن جا وڏا ته واقعي ڪنهن زماني ۾ حاڪم ۽ بادشاهه هوندا هئا. باقي ٻيا ننڍا ننڍا سردار (Traditional Rulers) هر ڳوٺ يا شهر ۾ هوندا آهن. هنن سردارن جي پوشاڪ تمام عجيب غريب ۽ تمام قيمتي هوندي آهي. کين ڳچيءَ ۾ قيمتي جواهرات وارا هار، سونين مٺين ۽ جواهرات جي جڙاوت سان تلوارون ۽ سواريءَ لاءِ گهوڙا ۽ هاٿي آهن ۽ محافظن جو جٿو هميشه ساڻ هوندو اٿن.
اهي سردار جڏهن وفات ڪندا آهن ته ا نهن کي سندن قيمتي لباس ٽوپي بوٽ واچن سميت ڪرسيءَ تي ويٺل حالت ۾ دفن ڪندا آهن ۽ پڻ ساڻن گڏ 7 يا 13 يا 25 ٻين ماڻهن جون سِسِيون به انهيءَ سردار جي لاشن سان گڏ دفن ڪندا آهن. تنهن ڪري هتي ڪنهن سردار جي موت تي هن جي هر دلعزيزيءَ سبب غريب ماڻهن ۾ خاص طور غم ۽ ڏک کان وڌيڪ مايوسي خوف ۽ هراس ڦهليل هوندو آهي.
اوبا انڪزوا جنهن جو مون مٿي زڪر ڪيو آهي، تنهن جي وڏن بينن ۽ ان جي پاڙيسري ملڪن تي سوين سال حڪومت ڪئي ۽ انگريزن سان چوٽون کاڌيون اڄ به پوري سائوٽ ۾ تمام معزز ۽ باوقار حاڪم سمجهيو وڃي ٿو.
سرڪار سندس قديم تاريخي محل کي جيڪو شهر جي بلڪل وچ ۾ آهي، اصلي صورت ۾ سانڍڻ ۽ برقار رکڻ جي وڏي ڪوشش ڪندي رهي ٿي. ان محل جي ڪمپائونڊ وال کي سيمينٽ سان اهڙيءَ طرح لنبيو اٿن جو اها پري کان گاري ۽ بُهه سان لنبيل اصلي حالت ۾ محسوس ٿئي ٿي. انهن تهذيبي يادگار سان گڏ محل اندر ڪروڙين پائونڊن جا جواهرات، هٿيار، فرنيچر ساز و سامان ۽ ايئرڪنڊيئڊ ڪمرا آراسته آهن.