ملٽري اسپتال بينن (Military base Hospital Benin)
مون کي هتي هڪ تمام جديد ۽ وڏي ملٽري بيس هاسپيٽل (Establish) قائم ڪرڻ جو تجربو حاصل رهيو آهي. خدا جي فضل سان هتي جي ملٽري حڪام ۽ وزارت صحت جي اعتماد سان مونکي هڪ نئين اسپتال کولڻ لاءِ پروجيڪٽ ڊائريڪٽر مقرر ڪيو ويو ۽ مون دل و جان سان محنت ڪري هتي ملٽري اسپتال کي قائم ڪيو ۽ خدا جي فضل سان اتي سڀ ڪم ڪندڙ مون کي انهيءَ اسپتال جو باني (Pioneer) ڪوٺين ٿا.
هن اسپتال ۾ به مونکي ڪيترين نئين نئين قسم جي بيمارين بابت معلومات حاصل ٿيندي رهي. ڇاڪاڻ ته هتي زخمي يا بيمار سولجر يا آفيسر سڄي ملڪ مان جدا جدا هنڌن تان ايندا هئا. ڪجهه بيماريون جيڪي فقط نارٿ نائجيريا ۾ آهن انهن کي ڏسڻ جو به موقعو مليو. انهن ۾ هڪڙي عجيب بيماري اها به هئي جنهن کي (فليرياسس) Filariasis چئجي ٿو جنهن ۾ Mciro Filaria Skin Scrap يا Needle سان سلائيڊ تي جيئرا حرڪت ڪندي ڏٺم يا ڪنهن ڪنهن آپريشن ۾ Hernia يا Hydrocoele دوران Filarial worms اڇي ڌاڳي وانگر جيئرا جاڳندا چرندا نظر ايندا آهن.
اهي شيون بعد ۾ مون کي انگلينڊ 1984ع ۾ ميڊيڪل يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ وقت ڏاڍيون ئي مددگار ثابت ٿيون جتان مون D.T.M & H جو امتحان پاس ڪيو.
ملٽري اسپتال بينن جو ڪمانڊنگ آفيسر C.O ليفٽيننٽ ڪرنل اوييلولا U.Col Oyelola قداور نهايت حليم سڀاءُ ۽ ملنسار ماڻهو هو ۽ پاڻ خود به ڊاڪٽر هو پر اسپتال جو سمورو ڪم (Clinical work) منهنجي هٿ ۾ هو جنهن ۾ هو ڪڏهن به دخل نه ڏيندو هو بلڪه ڪڏهن ڪو مريض داخل ڪرائڻو هوندو هوس ته انکي به مون ڏانهن موڪلي ڏيندو هو. ان نموني جي باهمي اعتماد ۽ احترام جيڪي Reciprocal of Cordial feelings پيدا ڪيون سي ڏاڍيون پائيدار ثابت ٿيون آهن جو جڏهن ڪرنل صاحب به اتان بدلي ٿي ويو ۽ آئون به پاڪستان هليو آيس پر اڄ به جڏهن هو هڪ ممتاز عهدي تي فائز آهي ۽ جنرل جي رينڪ ۾ پروموٽ ٿيو آهي ۽ Apapa Lagos A.F.M.C جو ڊائريڪٽر آهي ته به ساڻس خط و ڪتابت جاري آهي.
ملٽري اسپتال ۾ رهڻ مان مونکي اهو به فائدو ٿيو جو آرٿو پيڊڪ Orthopedic ڀڳل ٽٽل هڏن جي جوڙڻ جي علاج جي شعبي ۾ ڪم ڪرڻ جو مونکي گهڻو تجربو ٿيو. ڇو جو اڪثر ڪري هن اپستال ۾ (Post war cases) لڙائي ۾ زخمي ٿيل سولجر ايندا رهندا هئا ۽ هڪ مڪمل ٽيهن بسترن جو هڏن جو وارڊ هو. باقي جنرل سرجريءَ لاءِ هفتي ۾ ٻه ڏينهن آپريشن لسٽ هوندي هئي.
هڏن جو ذڪر نڪتو آهي ته مان توهان کي ٻڌائي ڇڏيان ته جيئن پاڻ وٽ حجام يا ڪنڀار به ٻهراڙين ۾ هڏن جي جوڙڻ جو ڪم ڪندا آهن تهڙيءَ طرح هتي به اڪثر هڏن وارن مريضن جا مائٽ اهڙن مريضن کي اسپتال مان ڪڍي انهن نيم حڪيمن وٽ علاج لاءِ کڻي ويندا آهن.
پاڻ وٽ هالا جي ويجهو اڏيري لال وٽ ٺوڙهن جي ڳوٺ ۾ به هڪ اهڙو ئي حڪيم رهي ٿو جيڪو هڏا سيٽ ڪرڻ جو ماهر آهي خدا کيس هن فن ۾ مهارت ۽ هت ۾ گهڻي شفا ڏني آهي.
تمام دور دراز ٻهراڙين ۾ ۽ نيم مهذب سوسائٽيءَ وانگر ڪن ڪن ڳوٺن ۾ سنه 1965ع کان اڳ اهو ڪم حجام به ڪندا هئا ۽ هڏن جو زخمي مريض ڍڳي يا سان تي چاڙهي اچي حجام جي گهر لهندا يا وري حجام کي سڏائي وٺندا هئا. جيئن پاڻ وٽ سنڌ ۾ اڃا تائين ڪيترا ماڻهو ٻار جو طهر (ختنو) حجام کان ڪرائين ٿا. پاڻ وٽ ته شادين مرادين ۾ ديڳيون رڌڻ جو ڪم به حجام ڪندا آهن.
هتي اهڙا نيم حڪيم ڳوٺن ۾ رهن ٿا جيڪي زخمين جو علاج ڪرڻ لاءِ مريض کي گرم سيخن سان ڏنڀ ڏيندا آهن جيئن پاڻ وٽ ٽُنگر دٻن کي جوڙڻ لاءِ ۽ ريهه ڏيڻ لاءِ ويلڊنگ ڪندا آهن.
ملٽري اسپتال ۾ رهڻ جي دوران ڌاڙيوالن ۽ ٻين سنگين ڏوهارين کي موت جي سزا ڏيڻ وقت به مون کي وڃڻو پوندو هو ۽ اهڙا واقعا اڪثر ٿيندا ئي رهندا هئا ۽ مون کي اهڙن قيدين جي سزا (Execution) تي عمل درآمد ڪرڻ وقت سزا کان ٻه چار منٽ پهرين فٽ نيس سرٽيفڪيٽ ڏيڻو پوندو هو ۽ وري گولي لڳڻ بعد وري موت جو سرٽيفڪيٽ جاري ڪرڻو پوندو هو.
ملٽري اسپتال ۾ ڪم ڪرڻ سان دل ۾ عجيب غريب ڪيفيت پيدا ٿئي ٿي هڪ ته اتي جو نظم و ضبط ۽ ڊسپلين ڪم کي وڌيڪ موثر بنائي ٿو ۽ ٻيو ته دکي انسان ذات جي خدمت ڪندي زخمي ٿيندڙ سولجرن جي خدمت ۾ هڪ عجيب خوشي محسوس ٿئي ٿي ۽ مان هنن مريضن جو گهڻي محبت سان ۽ توجهه سان علاج ڪندو هوس سچ پڇو ته مريض جو علاج يا ٺلهو عيادت ڪرڻ به هڪ عبادت ۽ سُنت رسول اڪرمﷺ آهي.
ملٽري اسپتال ۾ اسان وٽ تازن تازن گلن جا خوبصورت گلدستا جام ملندا هئا جيڪي مريضن جا مائٽ، ملازم ۽ اسٽاف جا ماڻهو آڻيندا هئا. پهرين ته اسان جي اسپتال نئين هئي مگر پوءِ آهستي آهستي اسان اسپتال جي باغ طرف به ڌيان ڏنو ۽ اسان وٽ به خوبصورت لان سان گڏ پيارا پيارا گل ٿيڻ لڳا هئا.
برساتن جي گهڻائيءَ جي ڪري اسان جو باغ جلد ئي سٺو ٿي ويو آهي. جيستائين اسان مالهي رکون تيستائين اسان سڀ هن جا باغ جا باغبان ۽ مالهي هئاسين، سڀني ڊاڪٽرن نرسن ۽ ٻين اسٽاف وارن سٺا سٺا قلم آندا ۽ جلد ئي اسان مالهي به رکيو مگر هيڏي ساري باغ کي هڪ مالهيءَ جو سنڀالڻ سندس وس کان ٻاهر هو ان ڪري اسان سڀ سندس مدد ڪندا هئاسين، اسان کي ڪم ڪندو ڏسي مالهي اڃا به وڌيڪ شوق سان ڪم ڪرڻ لڳو آهي.
باغ سنڀالڻ جو ڪم، NXSC تحت مقرر ٿيل ڊاڪٽرن جي ڊيوٽيءَ ۾ به شامل آهي جيڪو کين رضاڪارانه طور نه پر سرڪاري ڊيوٽي طور ڪرڻو پوي ٿو.
مان هتي جن به اسپتالن ۾ رهيو آهيان اتي مون کي هڪ عام ڊاڪٽر وانگر مريضن جو علاج ڪرڻ سان گڏوگڏ ٻيا به ڪيترائي ڪم منهنجي فرائض ۾ شامل آهن جن مان مونکي ڪافي تجربو حاصل ٿيو آهي، مثلاً مونکي نئين اسپتال جي پروجيڪٽ کي هلائڻ ۽ نئون اسٽاف مقرر ڪرڻ انهن جو انٽرويو وٺڻجو ڪم به سنڀالڻو پوندو هو. پوليس ڪمشنر جي طرفان هر سال پوليس جي اسٽاف جو فرسٽ ايڊ ٽريننگ جو امتحان وٺڻو پوندو آهي.
اسپتال جي ايڊمنسٽريشن به سنڀالڻي پوندي آهي، هنگامي حالات ۾ (ايمرجنسي ۾) هوائي حملن ۽ لڙائيءَ ۾ زخمي ٿيل سپاهين ۽ سِوِلين جي علاج لاءِ اسپتال ۾مختصر اطلاع (شارٽ نوٽِس) تي (Shrot notice) تي بندوبست ڪرڻو پوندو آهي. پوسٽ مارٽم ۽ بين تبڪن جي رپورٽ پيش ڪرڻ لاءِ سرڪاري گواهه جي حيثيت سان مون کي ڪورٽن ۾ به وڃڻو پوندو هو. اتي جي عدالتي نظام، قانون جو مطالعو به ڪرڻو پيو ۽ گهمڻ ڦرڻ جو به موقعو مليو. مان جنهن بنگلي ۾ رهندو هوس اُن جي ڀر سان ئي ڊپٽي اسپيڪر جو به بنگلو هو بلڪه اسان وارو بنگلو به سندس ئي هو جيڪو هيلٿ ڊپارٽمينٽ مسواڙ تي ورتو هو هن سان دوستي ۽ گهرو لاڳاپا ٿي ويا ان ڪري ملڪي حالات بابت چڱي معلوامت ٿيندي رهندي هئي.
هتي جون عدالتون آزاد ۽ جج سراپا انسانيت جا مجسما آهن. هتي جڏهن اسپتال ۾ حاضر ٿبو آهي ته حلف نامو کڻڻ وقت مسلمانن کي قران شريف هٿ ۾ ڏيندا آهن ۽ عيسائين کي بائيبل پاڪ ڏيندا آهن ۽ هتي هڪ ٽيو مذهب به آهي جنهن جي پيروڪارن کي عدالت ۾ حلف وٺڻ مهل هڪ ڪهاڙو هٿ ۾ ڏيندا آهن، جنهن کي وٺي هو ادب سان چمندو آهي ۽ لرزجي ويندو آهي. قومي ڏينهن تي اسپتال ۾ تمغا ورهائڻ ڏيڻ ۽ بي بي شو ۾ خوبصورت ۽ صحتمند ٻارن کي انعام ۽ تمغا ڏيڻ جو ڪم به منهنجي فرائض جو حصو آهي. ان لاءِ ڪافي فنڊز موجود آهن. هر سال W.H.D ورلڊ هيلٿ ڊي ملهايو ويندو آهي.
مٿي ذڪر ڪيل فرائض سان گڏوگڏ مون کي ٻيا به ڪيترا فرائض انجام ڏيڻا پون ٿا، مثلاً وقتاً فوقتاً اخبارون ۽ صحافين سان ملاقات ۽ اسپتال بابت ان جي ڪاڪردگي ۽ مسائل بابت تبادله خيالات ڪرڻ ۽ بعضي نئين هيلٿ پروجيڪٽ بابت پريس ڪانفرنس کي به ايڊريس ڪرڻو پوندو هو. بعضي اعليٰ حڪام ۽ وزيرن ۽ گورنر کي مدعو ڪري اسپتال گهمائڻي پوندي هئي ۽ انهن لاءِ مختصر تقريرن ۾ اسپتالن جي ضروريات سان گڏ سندن بايوگرافيءَ تي به روشني وجهڻي پوندي هئي، تنهن ڪري ڊاڪٽر عمر صديقي مون کي چوندو ئي هو لٽرري ڊاڪٽر (Literary Doctor) انهيءَ تجربي جي آڌار تي مون هتي ٻين دوستن جي مدد سان پاڪستان ڪلچرل ايسوسيئيشن جو پايو وڌو آهي. جيئن پاڻ وٽ پروفيسر ڊاڪٽر سليمان شيخ سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن جو پايو وڌو آهي.
مون پنهنجي آفيس ۾ سنڌيءَ ۾ لکيل شاهه سائينءَ جو بيت تون حبيب تون طبيب تون درد جي دوا (انگريزي ترجمي سان) ديوار تي ٽنگي ڇڏيو آهي. اهو خيال مونکي اسان جي سدا بهار اديب الطاف شيخ جو ايئرڪنڊيشنڊ جهاز مالا ڪنڊ گهمڻ کان پوءِ آيو، جيڪو سڄو ڪامپيوٽرائيزڊ جهاز آهي ۽ جپان جي ڀاري صنعت سازيءَ جو شاهڪار آهي. الطاف هن جهاز جو چيف انجنيئر هو، سندس آفيس جيڪا خوبصروتيءَ نزاڪت ۽ ايسٽيٿيڪ سينس (ذوق جماليت) جي اعتبار کان هڪ حجره عروسي کان گهٽ نه هئي ان ۾ به شاهه لطيف جا سُر سامونڊي جا بيت ديوار تي ٽنگيل ڏٺم.
اسپتالن ۽ مريض جي باب ۾ ڪجهه هتي جا عجيب غريب رواج به قابل ذڪر آهن. مثال طور زالون ٻار جي ناڙي کي جلد ڇٽي وڃڻ لاءِ ڳئون جو سڪل ڇيڻو ٻرڪيندا آهن جيئن پاڻ وٽ هالا ۾ اَجرڪن جا ڪاريگر اجرڪ جي آلاڻ کي خشڪ ڪرڻ لاءِ اُٺ جي ليڏوڻن جو پائوڊر ڇٽڪاريندا آهن. ڪِن ڪن هنڌن تي زخم کي پنهنجي پيشاب مان ڌئن شايد هو پيشاب کي اينٽيسپٽڪ سمجهن ٿا. جيئن پاڻ اهو ڪم ڊيٽال يا اِسپرٽ کان وٺون ٿا. غير تصديق شده اطلاع موجب ڀارت ۾ ڪي ڪي ماڻهو ڳئون جو پيشاب به پيئندا آهن.
ٻار کي ڄمڻ سان ئي ان جي منهن ڳلن يا نڪ تي پنهنجي قبيلي جو نشان سڃاڻپ لاءِ هڻي ڇڏين ٿا. جيئن پاڻ وٽ ڍڳين مينهن کي سڃاڻپ لاءِ ڏنڀ ڏيئي نشان ڪري ڇڏيندا آهن. هي هڪ تمام تڪليفده ڳالهه آهي جو هڪ معصوم ٻا رکي ايڏو عذاب ڏجي، مان ته چاهيندو آهيان ته ڇوڪرين کي زيور پارائڻ لاءِ سندن نڪ يا ڪن به نه ٽوپڻ گهرجي.
هتي هي نشان انهيءَ لاءِ ٿا ڪن جو هتي خبر پوي ته هي ٻار يا ماڻهو ڪهڙي قبيلي جو آهي. ڪنن ۽ ڳلن تي هڪ يا ٻه اُڀيون يا پاسيريون ليڪون ڏسي چئي سگهبو ته هي فلاڻي قبيلي جو فرد آهي.
شوئا ايٿڪ گروپ وارا ته ايترا اِنتها پسند آهن جو نئين ڄاول ٻار کي ٻاهر ڪو نه ڪڍن جيستائين هو چاليهن ڏينهن جو نه ٿئي. بيمار ٿئي ته اسپتال ۾ به نه آڻيندا.
اڃان به ستم اهو آهي جو ٻهراڙيءَ جي ڪن قبيلن ۾ اهو رواج آهي ته جوان ڇوڪرين جي چپن ۾ سوراخ ڪري ان ۾ چاندي يا پتل جو ڇلو (Curved plug) وجهي ڇڏيندا آهن اهو ان لاءِ ٿا ڪن ته عورت کي بدصورت ۽ قبيح بنايو وڃي ۽ ڪو ڇوڪري چورائي نه وڃي ۽ اهو ان لاءِ به ته جيئن جنسي ميلاپ جي روڪ ٿام ٿي سگهي هن مُهذب دور ۾ عورت جي هيءَ حالت ۽ عربستان ۾ اسلام جي روشني کان اڳ عورت جي حيثيت ۽ پڻ عرب ملڪن ۽ قديم مصر ۾ غلامن جي خريد و فروخت جهالت جا مڪروه مثال آهن. جن جون ڪڙيون آفريقا جي ٻهراڙين ۾ هنن حرڪتن سان ملن ٿيون.
اسان وٽ اڪثر پوڙهين قتل ٿيل عورتن جا لاش پوليس پوسٽ مارٽم لاءِ کڻي ايندي آهي. معائني مان معلوم ٿئي ٿو ته اها عورت ڏنڊن ۽ لٺين سان ماري وئي آهي. ان جا وارث ۽ ماڻهو ٻڌائين ٿا ته سائين اها ڏائڻ (Witch) ٿي پئي هئي تنهن ڪري اسان کي قتل ڪرڻي پئي.
پيٽ واري عورت خاص طور پوين مهينن ۾ مري وئي ته ان کي اسپتال ۾ کڻي ايندا آهن ته اسان کي ٻار ڪڍي الڳ ڪري ڏيو ڇو ته هو ٻار کي ماءُ جي پيٽ ۾ ئي دفن ڪرڻ کي تمام سخت گناهه تصور ڪن ٿا.
تعويذن ۽ ٽوڻن ڦيڻن جو رواج هتي به ايترو عام آهي جيترو اسان جي ملڪ ۾. ٻهراڙيءَ ۾ ڪو ورلي ٻار هوندو جنهن جي ڳچيءَ ۾ تعويذ نه هجي. ان کان سواءِ ٻارن کي بدروحن جي حملي کان بچائڻ لاءِ هڪ قسم جي سُئي يا ڪنهن جانور جا ڏند يا هڏيءَ جو ٽڪر ڳچيءَ ۾ ٻڌي ڇڏيندا آهن.
هتي جي ماڻهن جو اهو اعتقاد آهي ته بيمار ۽ خاص طور دماغي ۽ ذهني بيماريءَ جو ڪارڻ بدورحن (Evil Spirits) جو اثر آهي. ان جو علاج ڪرڻ لاءِ جانورن جون قربانيون ڏيندا آهن ۽ علاج ڪرڻ وارو پير فقير جيڪڏهن مريض جي مائٽن کي چوندو ته هي لاعلاج آهي ۽ ٺيڪ نه ٿي سگهندو ته بس ان ڏينهن کان ان جو کاڌو پيتو بند ڪندا ۽ ان کي بکون ڏئي ماريندا ته جيئن اها بيماري ٻين کي نه لڳي.
هتي ٻهراڙيءَ جي ماڻهن جا به عجيب خيال آهن پيٽ ۾ آنڊن جا آواز ۽ گُڙ گُڙ ٻڌندا ته چوندا ته اهي ڪيئان آهن جيڪي آواز پيا ڪن ۽ فوراً وڃي جلاب کائيندا. جلاب کائڻ جا ڏاڍا عادي ۽ شوقين آهن.
ٻارن کي تيز بخار ٿي پوي ته ان جو ٻهراڙيءَ جا ماڻهو اهو علاج ڪندا آهن جو ٻار جا پير باهه ۾ ساڙيندا آهن تصور ڪريو ته هڪ معصوم ٻار ٻيو اڳ ۾ ئي بيمار ته مٿان وري سندن پير باهه ۾ ساڙڻ. ان کان پوءِ سڙيل پيرن وارا ٻار اسان وٽ اسپتالن ۾ علاج لاءِ کڻي ايندا آهن.
هتي جي ٻهراڙين ۾ ماڻهو جو اهو اعتقاد آهي ته بدروح زده ماڻهوءَ سان هٿ ملائڻ سان ماڻهو بيمار (Impotent) ٿي وڃي ٿو. ان ڪري ماڻهو نئين ماڻهوءَ يا اڻ واقف يا اجنبيءَ سان ڪڏهنبه هٿ نه ملائيندا آهن.
ٻهراڙين ۾ اڪثر اهو به ڏٺو ويو آهي ته اگر ڪو ماڻهو وٺي رڙيون ڪري ته مون هن ماڻهوءَ سان هٿ ملايو ته آئون بيمار (Impotent) ٿي پيو آهيان ته ماڻهو بغير سوچڻ سمجهڻ جي ان ماڻهوءَ کي بدروح يا ڏائڻ سمجهي ڏنڊن سان ڪُٽڻ شروع ڪندا جيسين هو مري وڃي. اگر ڪو خوشقسمت آهي ته پوليس اچي ان کي بچائيندي. پويلس اهڙن زخمي يا مرده ماڻهن کي اسان وٽ اسپتال ۾ کڻي ايندي آهي ته اسين تصديق ڪريون ته واقعي جيئن هو چون ٿا (Claim ڪن ٿا) ته اسان هن ماڻهوءَ سان هٿ ملايو ته اسان بيمار ٿي پيا آهيون. اهو صحيح آهي يا نه. پر معائني ۾ اهڙي ڪا به ڳالهه نه هوندي آهي. اهو صرف وهم هوندو آهي.
هتي ڪن ماڻهن جي مغز ۾ اهو وهم وهي رهندو آهي ته منهنجي بيماريءَ جو ڪارڻ منهنجا دشمن آهن، جن مون تي ڊوهه يا ڪامڻ ڪيا آهن يا مون کي کاڌي ۾ زهر ڏنو اٿن يا منهنجو بوتو اهڙي هنڌ پوريو اٿن جتي منهنجو پير انجي مٿان اچي ويو آهي. ان لاءِ هو جادوگر يا روحاني عامل وٽ ويندا آهن هن کي گهڻا ڏوڪڙ ۽ نذرانا ڏيندا آهن جيڪو کين ٻڌائيندو آهي ته فلاڻي نشانين واري ماڻهوءَ مٿن جادو ڊوهه ڪامڻ ڪيا آهن يا زهر ڏنو آهي. پوءِ اچي ڳولي ڳولي اهڙين نشانين سان ملندڙ جلندڙ بي گناهه کي ماريندا آهن ڇو ته هنن کي يقين هوندو آهي ته جيسين ان ماڻهوءَ کي نه ماريندس تيسين آئون چاق ٿي نه سگهندس.
بعضي اهڙيون نشانيون رکندڙ ٻين ماڻهن کي به ماري ڇڏيندا آهن اهڙا انيڪ تجربا اسان کي هتي جي اسپتالن ۾ ڪم ڪرڻ سان حاصل ٿيا آهن.