وڏا وڻ وڻڪار جا جت نانگ سڄن نيلا...
ميوا، کاڌا ۽ جهنگلات:
آفريقا جي ٻين ملڪن وانگر نائجيريا جو به بنيادي کاڌو (Staple Food) يام (Yam) آهي جيڪو پٽاٽي وانگر ڏسڻ ۾ اچي ٿو مگر سائيز ۾ پيٺي يا سردي يا گرمي جيڏو آهي ۽ وزن ۾ ٻه اڍائي ڪلوگرام ٿئي ٿو. زمين مان پٽاٽي وانگر کوٽي ڪڍبو آهي. ان جون کلون لاهي، پوءِ پاڻي ۾ ٽهڪائي نرم ڪري پليٽ ۾ ڳترا ڳترا ڪري رکن ۽ ذرو ذرو کڻي کائڻ مهل ان جا گولا ٺاهي ٻوڙ مان ٻوڙي پوءِ چٻاڙڻ کان سواءِ ئي ڳهي ڇڏين ٿا.
ٻيو هتي وارن جو عام ۽ پسنديده کاڌو ڪساوا رُوٽ (Cassava Root) آهي جيڪو پڻ زمين مان کوٽي ڪڍبو آهي. عريب ماڻهو ان جون کلون لاهي سڪائي پيهي کائين. ان کي گاري (Gari) سڏين ٿا. غريب لوڪ ان کي پاڻيءَ ۾ وجهي ڍڪ ڀري کائيندا آهن، جيئن سنڌ جي ٻهراڙين ۾ سياري ۾ ماڻهو ٻاجهريءَ جي رٻ ٺاهي پيئندا آهن.
چانورن پوکڻ لاءِ اگرچه پاڻي ۽ زمين جام اٿن پر شايد آب هوا ۽ زمينون (Soil) موزون نه اٿن جو تمام ٿلها بي سوادي ۽ ڏٿ جهڙا چانور ٿين ٿا. اسان جا اِري چانور به انهن کان چڱا آهن. صدر پاڪستان جنرل ضياءُالحق اپريل 1984ع ۾ نائجيريا جو دورو ڪيو. هن دوري ۾ پاڪستاني چانورن جي سودي جا وڏا ڪانٽريڪٽ طئي ٿيا. پاڪستان خدا جي فضل سان چانورن جي برآمد مان چڱو غير ملڪي ناڻو هر سال ڪمائي ٿو ۽ باسپتي چانورن جا جهازن جا جهاز مڊل ايسٽ، يورپ، امريڪا ۽ آفريقا جي مارڪيٽن ۾ سوکڙي ٿي وڪامن ٿا.
ڪيلن جو به هڪ قسم هتي ٿيندو اهي جنهن کي (Planten) پلانٽين چون ٿا، پر ڊاڪٽر عظمت انهن کي ”ڪنگ سائيز ڪيلا“ چوندو آهي. هي به پاڪستاني ڪيلي جهڙا آهن. مگر سائيز ۾ پاڪستاني ڪيلي کان ٽيڻا 16 کان 20 انچ تائين.
شروع شروع ۾ اسان کان به اها غلطي ٿي. وٺي آياسين ته واهه جا ڪيلا مليا آهن فرج ۾ رکي ٿڌا ڪري جڏهن کاڌاسين ته خبر پئي ته هيءَ ڪا ٻي شيءَ آهي، نه خوشبو نه ميٺاج سواد. ڦڪا جهڙا باجهريءَ جا ڪانا پوءِ اسان جي ڊرائيور ٻڌايو ته اهي پالينٽين آهن، جنهن کي کل لاهي ڪُٽي ڳترا ڪري تيل يا گيهه ۾ مڇيءَ وانگر تري کائبو آهي، جنهن کي ڊوڊو (Dodo) سڏيو ويندو آهي. اسان جا ٻار ڏاڍي شوق سان کائيندا آهن، منهنجي بيگم ته پوءِ ان تي ڏاڍا ڪامياب تجربا ڪيا. هڪ جيتري سائيز ۾ چيس ٺاهي فراءِ ڪري، ڪڙڪ ڪري، ان ۾ ليمي جي رس نچوڙي ڪارا مرچ ۽ لوڻ ٻُرڪي شام جي چانهه سان گڏ رکندي هئي. بعضي ساڳين چپس کي مکڻ ۾ فراءِ ڪري ان ۾ کير چاش يا ماکي ملائي ڊبل روٽني جي سلائيس سان گڏي ٻارن کي ڏيندي هئي.
ميون ۾ هتي انناس (Pine apple) تمام سٺو ۽ سستو ملي ٿو. هن جي باقاعدي پوک ڪا نه ٿئي. باقي ٻهراڙين ۾ اڪثر گهرن جي پٺيان عام جام لڳل هوندو آهي. هِتي جا ماڻهو گهڻو ڪو نه کائين. ڪير پٽي وڃي کائي ته منع ڪو نه ڪندا آهن. ساڳيءَ طرح پپيتو. اهو به وڏو سٺو خوشبودار ۽ مٺو ٿئيئ ائين بيگانو ٿيو پيو ڄمندو ۽ ڦر ڏيندو آهي. ڇهن مهينن ۾ پپيتا ڏيڻ شروع ڪندو آهي. ان کي به هتي جا ماڻهو ڪو نه واپرائين. هتي جا ڀولڙا ۽ باندر به هتي پپيتي يا انناس جو زيان ڪو نه ٿا ڪن.
اسان جي هائوس ميڊ (House maid) (ملازمه) اڪثر سندن گهرن وٽان يا ٻهراڙيءَ مان پٽي آڻي ڏيندي آهي.
هتي اسان جا ڪجهه هندستاني دوست آهن، جيڪي ڪچي پپيتي جي ڀاڄي ٺاهيندا آهن، ڪيترن ڏينهن تائين اسان سمجهندا هئاسين ته اها گوبيءَ جي ڀاڄي اهي. زود هضم ۽ سوادي ٿئي ٿي.
تنهن کان سواءِ آرينج، گريپ فروٽ (Grape Fruite) بادام، ڪيلا ۽ انب به هتي جام ٿين ٿا هتي ميوي جا باقاعدي رکيل باغ ڪو نه آهن. انب وڻن ۾ ئي پڇيو وڃن. هتي جا ماڻهو کلن سوڌائي کايو ڇڏين. هتي هنن ميون جو اهڙو قدر آهي جيترو پاڻ وٽ کٻڙن جا پيرون يا گيدوڙا.
باقي ناريل جي وڻن (Palm Trees) مان تاڙي (هڪ شراب جو قسم) نڪري ٿي ان تي شيدين جو گهڻو مارو آهي.
بوهي مڱ ۽ کاڄا جن کي هاڻ سڀ مونڱ ڦلي چون ٿا هتي ان کي گرائونڊ نٽس (Ground nuts) سڏين ٿا، هتي عام ٿئي ۽ ٻار شوق سان کائين ٿا.
پيٽرول دريافت ٿيڻ کان اڳ، موڱ ڦلي، رٻڙ، عمارتي ڪاٺ ۽ ڀولڙا هنن جي خاص برآمدات (Exports) ۾ شمار ٿيندا هئا. مگر هاڻ جيئن ئي پيٽرول نڪرڻ شروع ٿيو آهي، ته سرڪار توڙي ماڻهن انهن شين جي سنڀالڻ ۽ واپار طرف ڌيان ڏيڻ ڇڏي ڏنو آهي. اڪثر هاري هارپو ڇڏي وڃي. مزدوريءَ ۾ لڳا آهن جيئن 1840ع جي لڳ ڀڳ انگلنڊ جي صنعتي انقلاب (Industrial revolution) وقت ڪيترا ڪپڙي اڻڻ وارا قابل ڪاريگر ۽ ڪوري بي روزگار ٿيا ۽ بک مرڻ کان بچڻ لاءِ وڃي ملس ۾ مزدوري ڪرڻ لڳا هئا.
ناريل جا وڻ ۽ پام ٽريز ٻه الڳ الڳ قسمن جا وڻ آهن. ناريل جي وڻن مان ناريل ڄمن ٿا ۽ پام ٽريز مان تاڙي جو رس ملي ٿو. وڻ ٻئي ڏسڻ ۾ ه ڪجهڙا ٿين ٿا. پام ٽريز تمام ڊگها سڌا ۽ سهڻا ٿين ٿا،. انهن تي چڙهڻ ۾ هتي جا ماڻهو ڏاڍا ماهر آهن. سندري وانگر هڪ رسيءَ سان چيلهه کي ۽ وڻ جي ٿڙ کي گڏائي تيزيءَ سان چڙهندا ويندا ۽ سندن ٻئي هٿ واندا هوندا آهن.
اڃا تائين چانور ڪڻڪ اٽو ٻاهران گهرائين ٿا حالانڪ زمين گهڻي ۽ زرخيز اٿن. پاڻي به جام اٿن. افرادي قوت (Man power) به گهڻو ۽ سستو اٿن.
ڀاڄيون هتي تمام گهٽ ٿين ۽ گوشت مرغي ۽ مڇيءَ جي مقابلي ۾ پاڻ مهنگيون ملن ٿيون. هڪ عام چانهين (هنداڻو) اڍائي ٽي ڪلو وزن جي پاڪستاني سڪي موجب ڏيڍ سو وروپين جي برابر قيمت ڏيئي وٺندا آهيون ٽماٽا ٽيهه روپيه في ڪلو.
مون ۽ ڪجهه سنڌي هندو فيملين، گهر جي باغ جي هڪ پاسي ۾ ڪچن گارڍن (ڀاڄين جو باغيچو) رکڻ جو رواج وڌو آهي ڪريلا، ڀينڊيون پالڪ، ساوا مرچ، بصر، گوبي، موري، ٽماٽا ۽ توريون سٺيون ٿيڻ لڳيون آهن، اهي ڀاڄيون اسان به کائون ۽ اسان جا نوڪر به مفت ۾ گهر کڻيو وڃن ۽ پڻ پاڙي ۾ ڪچي ڀاڄي سوکڙي ڪري موڪليندا آهيون.
کير هتي سٺو ملي ٿو، پر هاڻ، پيٽرول نڪرڻ کان پوءِ پائوڊر جي کير جو رواج وڌي ويو آهي.
جڏهن موڪل تي پاڪستان ويندا آهيون ته اتي گوشت ۽ مڇيءَ جي بدران ڀاڄيون گهڻيون کائيندا آهيون.