مروان موت ملوڪان شڪار:
نائجيريا جي ايڏي وڏي ۽ شاداب رياست جي ڳالهه پيو ڪريان بينن شهر ۾ ايڊو قبيلي جي سردار ”اوبا اريڊوا“ کي سندس پيءُ اوبا اڪنزوا جي وفات کان پوءِ 28 مارچ 1979ع تي تخت تي وهاريو ويو. هن جو اصل نالو پرنس سالومن آهي مگر تخت نشيني کان پوءِ هتي جي قديم روايات موجب نئون حاڪم پنهنجو نئون نالو پاڻ منتخب يا اختيار (Adopt) ڪندو آهي، تنهنڪري هي شهزادو به پنهنجو اصل نالو ترڪ ڪري پاڻ کي اوبا اريڊوا سڏائڻ لڳو. سندس پيءُ (بادشاه) جي وفات جون 1978ع ۾ ٿي ڇهن مهينن کان پوءِ سرڪاري طور سندس موت جو اعلان ڪيو ويو.
ايتري دير انهيءَ لاءِ ٿي جو اتي جي قديم ريتن رسمن ۽ عقيدن موجب ڪجهه ماڻهن جا سِتر (سِسِيون) اوبا سان گڏ دفن ڪرڻا هئن جي موت کان پوءِ حاڪم جي خدمت چاڪري ڪندا رهن سردار جي حيثيت ۽ بزرگيءَ جي اندازي سان 7 کان 33 انساني شيرَن تائين ڪنهن نه ڪنهن طرح جلد از جلد سِسِيون هٿ ڪرڻيون پوندوين آهن تدفين ۾ ڇهن مهينن جي تاخير جو اهو ئي سبب هو.
انهن ڏينهن ۾ مان اتي بينن (Benin) هوس ماڻهن ۾ ڪافي خوف ۽ هراس هو ماڻهو اغوا ٿي رهيا هئا لاوارث يا ٻڍا (جن جي تدفين جا اخراجات سندن پوين جي چيلهه ڀڇيو ڇڏين) تن کي سندن ئي ماڻهن وڪڻي جان ٿي ڇڏائي. ٻئي طرف وري سردار جي عظمت ۽ برتري ڏيکارڻ لاءِ اهو پئي ظاهر ڪيائون ته فلاڻي جان نثار وفادار سردار جي مٿان پنهنجو سر گهوري ڇڏيو آهي.
عظمت چيو ”انهيءَ ڪري ته رعيت ويچاري پنهنجي حاڪم جي درازي عمر لاءِ دعائون گهرندي وتندي آهي ته: ”شهنساهه کي اسان جي تون، سلامت رک خداوند“. ”ڇو ته کين ڊپ آهي ته حاڪم مئو ته اسان جو به سر نيندو“.
جيئن سٽي ڪاليج جي پرنسپال عبدالرحيم ڏيٿي صاحب لطيفو ٻڌايو ته ڪنهن زماني ۾ ڪنهن ڳوٺ ۾ وڏيري جي اوطاق تي مخالف ڌر وارن بندوقن سان حملو ڪيو اوطاق ۾ مهمان به ٽڪيل هئا. وڏيري چيو ته ”سائين گهڻو زمانو اڳ منهنجي پيءُ انهن جي ڳوٺ تي حملو ڪرايو جن ۾ اتفاق سان سندن ڪي مهمان به مارجي ويا. ان وقت کان هو وٺي انهيءَ تاڙ ۾ آهن ته اسان جا ڪي مهمان اچن ته پلاند ڪريون سو هو اڄ توهان کي ڏسي آيا آهن، پر توهان فڪر نه ڪيو ”پهرين سر مهمان جو پوءِ منهنجو“ جي هو اڄ توهان کي ماري ويا ته اسين ڪو کين ڇڏي ٿوروئي ڏينداسين اڄ نه ته سڀاڻ اسان به سندن پنج مهمان ماري پلاند ڪنداسين!“
ان عرصي ۾ مون پاڻ ڏٺو ته شام جو سج اڃا لهندو ئي مس هو ته رستا ۽ سڙڪون ويران ۽ سنسان ٿي ويندا هئا. جيسين وڃي حاڪم جي تدفين جي رسم ادا ٿئي. گهڻن ئي ماڻهن سرگوشيءِ ۾ چيو ته حڪومت خود به هنن رسمسن ۽ عقيدن جي پشت پناهي پئي ڪري. ائين ڪيئن هوندو؟
”ہم نے چاہا تھا کہ حاکم سے کرینگے فریاد لیکن،
وہ بھی کمبخت تیرا چاہنے والا نکلا۔“
هنن حاڪمن ته ٺهيو پر گهڻن قبيلن جي ماڻهن ۾ به اها رسم هلندي اچي ته مڙس جي موت تي ان جي پهرين زال (Senior wife) کي به مڙس سان گڏ دفنائيندا آهن جيئن هندستان ۾ هندو ڌرم ۾ ڪنهن زماني ۾ سَتيءَ جو رواج هوندو هو.
ناخوشگوار يادون:
زندگيءَ جي نشيب و فراز ۾ ڪي اهڙا موقعا به اچن ٿا جن کي سواءِ ناخوشگوار يادن جي ٻيو ڇا چئي سگهجي ٿو.
هتي جڏهن مان فوجي اسپتال ۾ تعينات هوس، جتي ٻين دستوري ذميدارين سان گڏ ڌاڙيوالن ۽ بين خطرناڪ ڏوهارين جي موت جي سزا تي عمل درآمد ڪرڻ (Execution) جا فرائض به سنڀالڻا پوندا هئا. فوجي اسپتال جي ڊاڪٽر ۽ سول اسپتال جي ڊاڪٽر جي ذميدارين ۾ گهڻو فرق آهي. هتي جي ڊاڪٽر کي پنهنجي مزاج کي (مصنوعي طور ئي سهي) سخت بنائڻو پوي ٿو همدردانه نه مگر ڪامورانه مزاج سان.
ڏوهارين کي گولي هڻي مارڻ کان پهرين مون کي تپاس ڪري اهڙو سرٽيفڪيٽ ڏيڻو پوندو آهي ته هيءَ ماڻهو سزا ڀوڳڻ ۽ عدالتي حڪم تي عمل درآمد ڪرڻ لاءِ جسماني طور فٽ ۽ موزون آهي يا نه. ان لاءِ مون کي اهڙن موقعن تي مقتل گاهه ۾ وڃڻو پوندو هو ۽ اتي ساري ڪارروائي دوران موجود رهڻو پوندو هو ۽ وري گولي لڳڻ کان پوءِ به سرٽيفڪيٽ جاري ڪرڻو پوندو هو.
عوام جو وڏو هجوم موجود هوندو هو ٻئي طرف ملزم جا مائٽ به جيئن توهان کي اڳين خطن ۾ لکيو هوم ته هر هڪ شيدي کي پنج ڇهه زالون ۽ سٺ ستر پٽ ڌيون هوندا آهن. مگر ٻيا ڀائر ڀيڻون ملائبا ته سون ۾ ٿيندا. هي ڌاڙيوال بي پرواه ٿي اچي مائٽن سان ڳالهائيندا هئا ته فلاڻو مائٽ يا دوست ڪو نه آيو آهي ڇا؟ ڄڻڪ هنن جي موت جو سامان ئي صرف دوستن سان ملاقات ڪرڻ لاءِ رچيو آهي.
”کھا کے جو تیر دیکھا مکین گاہ کی طرف،
اپنے ہی دوستوں سے ملاقات ہوگئی۔“
مقرر وقت کان چند منٽ پهرين هڪ بلڪل بند ٽرڪ ۾ وڏي پهري هيٺ انهن ڌاڙيوالن کي جيل مان وٺي ايندا آهن اٽڪل صبح جو ڇهين بجي مهل انهن کي ڏامر جي خالي ڊرمن سان ٻڌندا آهن. ان وقت مان وڃي هر هڪ کي تپاسي سرٽيفڪيٽ لکندو هوس. هر هڪ ڏوهاري کي هڪ ٻئي کان ڏهن فوٽن جي وڇوٽيءَ تي ٻڌي بيهاريندا هئا. ڪي ته اهڙا خر دماغ جو چوندا هئا ”اڙي جلدي ڪريو“.
ان کان پوءِ هڪ پادري يا مولوي هر هڪ وٽ ويندو آهي ۽ ان کي دعا جا لفظ پڙهائيندو آهي. ان کان پوءِ هر هڪ کان سندس آخري خواهش پڇي ويندي آهي. ڪو سگريٽ گهرندو آهي. ڪو ٽهڪ ڏئي کلندو آهي. ڪو بلڪل پرسڪون ۽ مطمئن محسوس ٿيندو اهي ڪو ڏوهه جو اعتراف ڪندو ۽ ٻين کي اهڙن برن ڪمن کان باز رهڻ جو مشورو ڏيندو آهي.
عام ماڻهو اهو ڏسڻ لاءِ اڳواٽ اچي ڳاهٽ ٿيندا آهن جن ۾ عورتون ۽ ٻار به هوندا آهن ۽ ڪيترين ماين کي پٺن تي ٻار به ٻڌل هوندا آهن.
ان بعد 2، 3، 4 رائونڊ گولين جا هلندا آهن. گولين جو آواز ماڻهن جي شور ۾ ۽ هجوم جي تاڙين ۽ لعنتن ۾ ملي هڪ عجيب ناگوار ڪيفيت پيدا ڪندو آهي.
چند منٽن بعد وري مون کي هر هڪ ڌاڙيل جي ويجهو وڃي اهو سرٽيفڪيٽ ڏيڻو پوندو آهي ته هو واقعي مري چڪو آهي. تنهن کان پوءِ لائوڊ اسپيڪر تي هر هڪ ڌاڙيوال جو نالو پڪاري پڇندا آهن ته ان جو ڪو مائٽ موجود آهي؟ ۽ لاش وصول ڪرڻ جو خواهشمند آهي؟ ته لاش ان جي سپرد ڪندا آهن ڪيترا مائٽ ته اهڙا ڪٺور دل به هوندا آهن جو ڌاڙيوال جو لاش وصول نه ڪندا آهن. صرف هجوم جي اڳيان شرمندگي ۽ ڦٽ لعنت کان بچڻ لاءِ اهڙن لاوارث ڌاڙيوالن جا لاش اتي موجود ڀنگي ڪچري جي ٽرڪن ۾ ڀري وڃي مقرر هنڌن تي دفن ڪندا آهن. ان وقت اهي ڀنگي اهڙي شان سان هلندا آهن. ڄڻ سارو معرڪو انهن کٽيو آهي ۽ سندن ئي ڪوششن سان هي ڏولائو ڏيهه تان لٿو آهي. جيئن ڪنهن ميلي گهمڻ جي شوقين ناراض ٿي چيو ته ”ادا ميلو وري ڇا جو؟ اهو سڄو ٽڪساٽ رٿيو ئي منهنجي اجرڪ چورائڻ لاءِ ويو هو! ”جيئن اهڙن (تاريخي ڀنگين) کي اتي شان مان ڪم ڪندي ڏسي مون کي پليجي صاحب جي اها ڳالهه ياد ٿي اچي جيڪا هن جي ”سندي ذات هنجن“ ڪتبا ۾ ڪنهن وقت نظر مان گذري هئي ته:
”فلاڻي جيل جو جلاد چوندو آهي ته“ سائين ڦاسي ڏيڻ ڪو هر ڪنهن لَلوءَ پنجوءَ جو ڪم نهاي ”ڪيترا اهڙا نالائق ۽ نئود قيدي هوندا آهن جو اڌ ڪلاڪ ٽنگي وري کڻي لاهي ڏسين ته اڃا به پيا چُرن پُرن! ”هاڻ وري چاڙهڻ ته ٿي خواري!“ تنهنڪري آئون پنهنجي هٿ سان ئي سندن ڳاٽو مروٽي ڇڏيندو آهيان“. ”پر قدر ڪونهي“ جيل ۾ فساد ٿين تڏهن به ائين وڳوڙ جي دوران ڪو فسادي قيدي ور چرهي وڃيم ته ماٺ مِٺيءَ ۾ ان جو به ڳاٽو مروٽي ڇڏيندو آهيان. ”پر قدر ڪونهي!“ سو هتي جا ڀنگي چوندا ته ”هيترا ڌاڙيوال مارياسين پر قدر ڪونهي“.
هنن ڪٺور دل ڌاڙيوالن ۾ ڪي ڪي اهڙا به هوندا آهن جو موت کان ڪافي ڏنهن اڳ ۾ پنهنجون اکيون يا گردو ضرورتمند انسانن لاءِ عطيو ڪري ڏئي ڇڏيندا آهن هڪڙي ڏينهن منهنجي اسپتال جي لان تي ڪيترا شيدي ڇوڪرا ۽ زالون ويٺا هئا. نرس ٻڌايو ته ”ٻلي ست ڪوئا کائي حج پڙهڻ هلي آهي. ۽ فلاڻي ڌاڙيوال پنهنجو گردو خيرات طور هن اسپتال ۾ ضرورتمند مريض لاءِ ڏنو آهي. مون کيس چيو ته ”ڪهڙي خبر خدا تعاليٰ کي سندس اها سخاوت پسند اچي وڃي؟“ جيڪو دلين جو مالڪ آهي.