مونا طورسينا، سدا سنياسين
مونا طورسينا، سدا سنياسين
پورب کنيائون نه پاڻ سين، بغض بيراڳين
رِدا آهي راز جي، اوڇڻ آديسين
قرب ڪاپڙين ، ننھن چوٽي سين ڍڪيو
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي فڪرن ۾ هڪ فقير جو فقر چئون يا تصور چئون، اهو هڪ جوڳي يا سوامي جو بھترين نموني سان سائين جي ڪلام ۾ موجود آهي. هيٺائين وارو فڪر، عاجزي، نوڙت جو ظاهري نمونو پنھنجي ڪلام ۾ هر عام انسان کي سمجھايو آهي. الله جا ولي ڏات جا ڌڻي ٻين جي لاء مشعل راهه رھيا آهن. فقيرن جو هڪ اصول رھيو آهي ته فقير پنھنجا تجربا هميشه ٻين تائين پھچائين ٿا. شاعري جي انداز ۾ لکتن جي طريقي سان، پنھنجي نسلن تائين اُهو پور وهيو پھچائين ٿا، حق جي راهه ۾ زندگيون گھاري، انيڪ علمي راهن جا مسافر ٿي ڄاڻ جا ڀنڊار حاصل ڪري انسانن جون زندگيون سنوارڻ جا طريقا ڏسي ويا. اسان انسان هتي قليل مدت جا مسافر آهيون، زنده آهيون مرڻ لاءِ، مرنداسون زنده ٿيڻ جي لاء، هتي هن جي وس ۾ به ته ڪجھه ناهي، هن روح ڪروڙين نوري سالن جون مسافريون ڪيون آهن، جڏهن مالڪ سائين کي هن دنيا جي ٺاهڻ جو خيال آيو هو ته، سڀ کان پھرين حڪم ڪيو ويو ته (ڪن فيڪون) ته هن ڪائناتي عمل جي شروعات ٿي پئي، پر سائنس ان ڳالھه کي هنئين چيو آهي ته هڪ ننڍڙي ذرڙي مان هڪ وڏو ڌماڪو ٿيو، جنھن مان هي ڪائنات ٺھي پئي ، ان سلسلي ۾ ڪيئي تبديليون آيون، دنيا ۾ جيوت جو تحس نھس ٿي وڃڻ ، قومن جي تباهي جو ڪارڻ ڪجھه به هجي هي ڪائناتي عمل آهي، هي”وقت “ هر وقت حرڪت ۾ رهي ٿو،
نه بابو، نه بکيا، نه اسم، نه اثباتي
منجھان ارداي عشق جي، ٿيو ظاهري عشق ذاتي
هي صورت صفاتي، پوء ڪيائين پڌري
سائين هادي جن فرمايو ته نه بابو يعني ڪو بني انسان هُو، نهئي بکيا يعني خيرات ڏيندڙ هو، نهئي ڪو نالو هو، نه اثبات هئي. اصل ڪم عشق جي ارادي ڪيو ، جنھن جي نتيجي ۾ هي صورت صفاتي وجود ۾ اچي ويئي. اڄ جي سائنس ڪائنات جي وجود۾ اچڻ واري عمل تي تحقيق ڪري رهي آهي، سائين جن ته هن ڪائناتي پروگرام جي وجود ۾ اچڻ جي خيال جي ڳالھه ڪئي آهي. هي لطيفي فڪر آهي، ٿي سگھي ٿو ، اسان جا سائنسدان جنھن کوجنا ۾ آهن ، اها ڪنھن حد تائين مڃڻ جي قابل هجي پر هي سائنس جي مڪمل ڳالھه نٿا چئي سگھون، جنھن ڌڻي هن دنيا کي ٺاهيو آهي، ان انسان کي ايتري طاقت ئي نه ڏني آهي، پر هي انسان قابل تعريف ڪم ڪري تحقيق کي جاري رکيو پيو اچي. گذريل ٻن ٽن صدين جي ننڍڙي عرصي ۾انسان تمام گھڻو ڪم ڪري ترقي ڪئي آهي، ڪائناتي تلاش ڪئي آهي ته ڪٿي مالڪ جي تلاش ڪري دل سڪون ۾ آڻي ٿو، ڪڏهن انسان ليبارٽري ۾ جيئنز جي رستي کوجنا ڪري ٿو، ڪڏهن انسان مراقبن ۽ مشاهدن وسيلي ذڪر، فڪر ۽ تصورن ذريعي ڪري ٿو.ان کان علاوه ڪن ٻين طريقن سان به انسان ملڪ ۽ ان جي جوڙيل جھان کي ڳولي لھڻ جي حرس ۾ هلي پيو، مالڪ ته مالڪ آهي ، هُو سڀني کي راضي ڪري ٿو، جيڪو مالڪ سان محبت ڪري ٿو ،ان کي مايوس ٿيڻ نه ڏيندو آهي. ڪائناتي عمل هلندڙ هڪ صنعتي ڪارخاني جيان آهي، جنھن جو عمل روان دوان آهي، ڪيئي جھان آهن ، انھن جھانن مان هڪ اسان جي به ڪائنات آهي،ٿي سگھي ٿو ته هي به هڪ عالم هجي، پر مالڪ ته رب العالمين آهي ، يعني ڌڻي وٽ ته اھڙا تعين ٻيا به ڪيترا هجن ، رب عالمن جو آهي، رحمت العالمين آهي ، رحمت به عالمن جي آهي ، هتي جمع جولفظ آهي، يعني هڪ کان وڌيڪ جھان آهن، تحقيق اسانکي ڪيترن ئي ڪھڪشائن جا قصا ٻڌائي ٿي، سمونڊ جو وجود ۾ اچڻ جون ڳالھيون ٻڌائين ٿا، ڪيتريون ئي خلائون آهن، ڪيترائي زميني تھه آهن ، آسماني تھه هجڻ جا اُهڃاڻ ڏنا آهن، اڃان هي تحقيق جو ڪانٽو هلندڙ آهي، ان جو انت ناممڪن لڳي ٿو، فقيرن ۽ سائنسدان جاکوڙ ڪري تحقيق جو سھاري وٺي ڪم ڪيو اٿن. سائنس فقيري جي اردگرد گھمي ٿي. هر سائنسي ايجاد پويان هڪ تصوراتي خيال جو بنياد آهي. اُهو خيال ڪٿان آيو؟ ان خيال جو ڌڻي ڪير آهي؟ان کي ته سائنس به اڃان تائين ڳولي نه سگھي آهي. جيڪو به سامان (راء مٽيريل) آهي ، اُهو خيال جي ٻه نمبر ڪاپي آهي، اصل ته شي ان جي ذهن ۾ آهي ، جيڪا ان کي تصور ۾ آئي هئي. ان خيال کي تحرڪ ڪٿان آيو؟ جو هن هڪ شڪل ورتي!سائنس فقيري خيال جو هڪ جُز کڻي چئجي ته ڪو وڌاء نه هوندو،
پھتا پھرين وک سين، جا کنئي کاهوڙين
فقيري رنگ ۾ ڪٿي ، ڪُو پيري يعني اُها زمين جنھن ۾ اڃان تائين ڪنھن ڪنھن پير پاتو آهي، جتي انسان جي مت منجھي پوي ٿي، اُتي به سڄڻ گھمي ٿو.
ڪُو پيري ۾ پير ڪنين پاتو ، پيرئين،
جنھان منجھڻ ماڻھوئين، سڄڻ تئيائين سير،
اُن ڀونءَ سندو ڀير، ڪوڙين مان ڪو لھي.
زندگي جو سفر اڃان تائين جاري آهي. اڃان اڳتي نه ڄاڻ ڪيترو هي سفر هلندو. وقت جي نزاڪت سان فقيرن فيصلا ڪيا آهن جنھن ۾ فقيرن ظاهري زندگي جو تعلق باطني زندگي سان ڳنڍيو آهي، روح ، جسم، ساهه، چار نفس ، هوا، باهه، پاڻي ، حواس ملايا آهن جنھن مان هي مٽي جو پتلو ٺھيل آهي ، رب سائين انسان کي اعلى درجو ڏئي هن خاڪي کيهتي زمين جو رهاڪو ڪيو آهي. مرشد سائين هن ڳالھه تي بيت فرمايو آهي ته
اِلتيم جا هنيانءُ، ساء نه سلتيم ساهه
ڳالھه پريان جي ڳجھه جي ، لڪائيم روحان
ويئي مون وسان، پڌر پئي ڳالھڙي
سائين جن فرمايوته جيڪا ڳالھه مون هنئي “هانءُ”سان ڪئي اُها ڳالھه مون ساهه سان نه ڪئي، ڳالھه ڳجھه جي هئي، انڪري مون روح کان به لڪائي رکي، پر منھنجي وس کان ڳالھه ٻاهر ٿي ويئي، پڌر تي ڳالھه پکيڙجي ويئي، “هان”، “ساهه” روح کي سائين الڳ الڳ ڪري پيش ڪيو آهي. فقيرن مالڪ سان انسان جو ٺاهه ڪرڻ لاء ڪوششون ڪيو آهن، مولانا جلال الدين رومي جن فرمايو آهي ته مٽي جا، سج جا ڪرڻا، واري جا ذرڙا، توسان جڏهن مخاطب ٿين پوء فقيري جي راهه ڏانھن گامزن آهين، تون اڃان انھي سفر جو راهي ٿيو آهين، اڃان اڳتي توکي ڪئي منزلون طئه ڪرڻيون آهن،
فقيرن جھنگ وسائي ، آستانا ٺاهي خاموش نه رهيا، فقيرن تحقيق جون منزلون روحانيت سان عبور ڪيون. ڪائناتي ڳجھن جو انتھائي سنجيدگي سان مطالعو ڪيو. روحانيت ، آسماني دنيا، ستارن جا نالا، انساني جسم تي اثر انداز ٿيندڙ شيون، ان کان علاوه اسان جي ڪائنات جو حال، اڳ، هينئڙ، پوء ايندڙ وقت جون ڪيون آهن. سائين جن ته ڪي اھڙا اشارا ڏنا آهن جن مان انساني عقل دنگ رهجي ٿو وڃي ته جڏهن ڪجھه به نه هو ته مرشد سرڪار اُهي بيت ڪيئن چيا؟ پر سائين جي علم جو اندازو اڄ تائين ڪو به لڳائي نه سگھيو آهي.
نڪا ”ڪن فيڪون“ هئي، نڪا مورت ماهه
نڪاسُڌ ثواب جي ، نڪو غرض گناهه
ھيڪائي هيڪ هئي ، وحدانيت واهه
لکيائين لطيف چئي، ڳجھه اندر جي ڳالهه
اکين ۽ ارواح، اُها ساڃاههسپرين
سائين جن فرمايو ته اڃان ڪُن فيڪون وارو لفظ اُچارڻ کان اڳ جي ڳالھه آهي. اڃان هن دنيا جي ٺھڻ وارو ماحول پيدا نه ٿيو هو، نڪا ڪا مورت ماهه جي ٺھيل هئي ، ڏوهه ثواب جو تصور اڃان ڪين هو، صرف هيڪڙائي هئي، وحدت ئي وحدت هئي. ان وقت اندر جي ڳالهه مالڪ جوڙي يعني هن دنيا جو خيال آيو هئس، اسان جي اکين ۽ ارواح کي اُها ساڃاهه سُپرين جي آهي. ڪائنات جو وجود ئي نه هو ، سائين اکين ۽ ارواح سان پنھنجي محبوب سان، نينھن لڳايو هو. هي ڳالھيون سائنس جي خيال کي پگھر ڏئي ڇڏينديون پوء سائنس مايوس لاجوب ٿي ويندي، لطيفي تعليم تي اگر جي ڪم ڪيو وڃي ته سائنس ۾ به لاتعداد تبديليون، واڌارا اچي سگھن ٿا. سائين جي علم تائين رسائي لاءِ تصور جون حدون کٽي وينديون. انساني عقل هڪ حد تائين بيھي ٿو رهي، پر تحقيق ڪري سگھجي ٿي ، ان جو در اڃان بند نه ٿيو آهي
مونا جن محراب، جُسو جامع تن جو
قبله نماء قلب ڪري، تن کي ڪيائون طواف
تحقيق جي تڪبير هڻي، جسمان ڪيائون جواب
تن ڪھڙو ڏوهه حساب، جن هينئڙي هادي هل ٿيو
سائين جن فرمايو ته مونا يعني گوڏا، محراب ٿي ويا، اندر، اُهي مونا ، طورسينا ٿي ويا ، جتان هنن کي مالڪ جي هدايت ملي. اندر ئي اندر جو گھمي ڦيرا ڏئي، تحقيق جو عمل شروع ڪيو، جسم کي جواب ڏيئي، هو روح جي دنيا جا مسافر ٿي ويا. انھن سان ڪھڙو حساب ڪتاب جن مالڪ اندر ئي اندر ۾ ڳولي لڌو.
نائي نيڻ نھار، تو ۾ ديرو دوست جو
سرڪار جن اسان جي لاء هڪ تحقيق جي راهه مھيا ڪئي آهي، جنھن مان اسان به انھيءَ واٽ تي هلي سگھون ٿا. فقير جي رمزهر لحاظ کان کُليل واٽ آهي، جنھن تي اچڻ لاء اندر جي صفائي گھربل آهي، مديني واري سائين الله تعالى جي طلب ڪندڙ کي مرد ڪوٺيو آهي باقين جي لاءِ ٻيو ڪجھه چيل آهي، راهه نجات جو تعلق انساني سوچ تي منحصر آهي، هي انسان مالڪ جي ڪمال جي تخليق آهي، هن جا مونا طورسينا ٿي سگھن ٿا پر خواهشن جو خاتمو ڪري ڪنھن رهنماء جو سھارو وٺي. انھي ڪم تي عمل پيرا ٿي ته، ڪا به ڳالُھه مشڪل ناهي، هي ناياب آهي پر هي پنھنجا درجا وڃائي ويٺو آهي، پر اُهي مقام هن کي ملي سگھن ٿا
مونا طورسينا، سدا سنياسين
“طالب المولى مذڪر” ، ايءِ ڪلام ڪيائون ڪن
سُکن کي سڀين پرَين، ٻجھي ڏنائون ٻن
الف آديسين ، چوري رکيو چت تي