پڳھه پاسي گھار، آيل سامونڊين جي
اچو ته فڪرِ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي هن روحاني علم مان فيض حاصل ڪريون ۽ سوچون، سمجهون، ڏسون، پرکيون ته لطيفي سوچ جو مقام ڇا آهي؟ اوتري تائين رسد حاصل ڪري سگهون ٿا يا نه پر ڪنهن مقام تائين پهچي ضرور سگهون ٿا. سرڪار جي پيغام ۾ ڪو به حتمي فيصلو نٿا ڏئي سگهون، اسان پنهنجي عقل جي پهچ جيترو سوچي سگهون ٿا. سائين جو فڪر اسان جي سوچ کان مٿانهون آهي. فڪر لطيف ۾ ڏسون ته اسان هن ڌرتي تي ڪھڙي ڪم لاءِ آيا آهيون. زندگي انسان کي وري وري نه ملندي آهي. جيڪي اسان سڀ جا سڀ انسان آهيون، اُن لاءِ ضروري آهي ته اسان سوچون اسان دنيا جي هڪ ننڍڙي گولي تي رهندڙ انسان آهيون. هن ڌرتي کان سواءِ ته ٻيا ڪيترائي وڏا گرهه هن ڪائنات ۾ وجود رکن ٿا. مالڪ سائين هڪ زمين جو مالڪ ناهي، رب پاڪ ته پوري ڪائنات جو ڌڻي آهي. مالڪ جي حد جو ڪنهن کي پرو پاند ناهي، ڪيتريون مخلوقون مالڪ خلقيون آهن، جن جي خبر آهستي آهستي سائنسي وسعت سان پوندي ٿي وڃي. جيت، جانور، پکي، هتي ڪنهن نه ڪنهن مقصد لاءِ خلقيل آهن، ان جو مقصد ڪو ته آهي؟ جنهن سببان اسان انسان هن ڌرتيءَ تي آيا آهيون. مالڪ سائين ڪنهن کي بي مقصد نه بنايو آهي. جڏهن حضرت آدم عليه السلام کي الله تعالى خلقيو ته ان کي صفاتي علم جي سکيا پڻ ڏئي موڪليو هو. ان علم جو نالو علم صفاتي آهي. ان جو ذڪر پاڪ ڪتاب ۾ آهي. شاعرن جو سرتاج، سنڌين جو سرواڻ، آڙين جو آڌار، اسانجي رهنما حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي فرمايو ته:
نه بابو، نه بکيا، نه اسم نه اثباتي،
منجهان ارادي حق جي، ٿيو ظاهر عشق ذاتي،
ايءَ صورت “صفاتي”، پوءِ ڪئين پڌري.
نه ڪو نالو هو، نڪي ڪو انسان هو، حق جي ارادي سان عشق ظاهر ٿيو. هي صفت ڪندڙ صورت پوءِ پڌري ٿي. انسان جيلاءِ ڏاهپ جا گس شاهه سائينءَ کولي عام انسانن لاءِ به راهون هموار ڪيون آهن پر اڄ جو انسان همدردين جو محتاج بڻيل آهي. پنهنجي ناڪامي جو ڪارڻ ٻين تي هڻڻ جي قابل ٿي ويو آهي. پنهنجي ڪاميابيءَ تي جشن ملهائي ٿو پر ناڪامي قبول نٿو ڪري، ڇو ته اُها هُن کان برداشت ڪونه ٿئي ٿي. جيڪي انسان ڪاميابين تي جشن ملهائين ٿا، شڪست کي قبول نٿا ڪن، اُهي ناڪامي جي طرف وڃي رهيا آهن. اسان ويھي پنهنجو ڪڏهن محاسبو ڪريون، غلطين مان سکون، جنهن سان ڪا اصلاحي سوچ پيدا ڪري سگهون. اسان سوچون ته غلطي ڪٿي آهي، ڪمزور پاسي جي تلاش ڪجي ته جيئن معاشري ۾ سڌارو آڻي سگهجي. اُهو پاسو آهي تعليم حصول. جھڙي تعليم اسان پنهنجي نسلن کي ڏينداسون اهو معاشرو اسان کي ملندو. ٿوري دير لاءِ سوچون ته معاشرو ڪير آهي. معاشرو ته اسان آهيو. معاشرو ته اوهان آهيو، معاشرو آئون آهيان، اسان سڀ معاشري جو حصو آهيون، صحيح تعليم اسان نه ڏيئي سگهياسون ته اسان ناڪام ٿينداسون، تعليم ۾ ڪمزوري جا ڪارڻ ڳولبا ته انهن ۾ اسان شامل آهيون، اسان جيڪڏهن سکيا لاءِ سوچون ٿا ته، ان جو ذميوار، استاد، تعليمي نظام، سياست، نصابي انتظام، اسان جو هدف هوندا آهن پر اسان جي هن تعليمي نظام ۾ سڀ کان وڌيڪ تنقيد استاد تي ڪئي وڃي ٿي، جڏهن ته استادن تي تنقيد ڪندڙ به استاد کان ئي پڙهيل هوندا آهن، اسان جي معاشري مان ترقي ڪندڙ انسان، وڏن عهدن تي پهچڻ وارا آفيسر به اسان مان آهن، جيڪڏهن تعليم جي نظام جو حصي رهي عهدن تي پهچن ٿا، ڪڏهن سوچو آهي، نه هرگز نه ٻين تي تنقيد ڪرڻ آسان آهي، تعليمي جي تباهي جو ڪارڻ اسان سڀ آهيون، مادري زبان کي ڇڏي، لشڪري ٻولين جو سهارو وٺڻ سان، اسان روحاني طور مجروح ٿي ويا آهيون، ڪڏهن فارسي سرڪاري ٻولي سکڻ جا اسان جتن ڪريون ٿا، ڪڏهن عربي زبان جو گرامر سکون ٿا، ڪڏهن انگريزي زبان جي گرامر ڄاڻڻ تي فخر ڪريون ٿا، هاڻ ته انگريزي زبان جي پويان پئجي ويا آهيون، چائنيز ۽ انگريزي اسڪولن ۾، گهر ۾ سنڌي، قومي زبان اردو آهي، سکڻ وارو شاگرد ڪيڏانهن وڃي؟ علم سکڻ ڏوهه ناهي، ڀلي ڳالهه آهي، انٽرنيشنل زبان سکڻ اسان جو اخلاقي ڪم آهي، پر اسان جا معيار ڪمزور آهن، اسان پنهنجي مادري زبان ڇڏي ڏني آهي.
مثال طور فارسي زبان ان وقت جي ڪامياب ٻولي هئي، جنهن جي سکڻ سان نوڪري ملي ويندي هئي، اڄ سرڪاري زبان اسان جي اردو آهي پر اسان جو دارومدار انگريزي زبان تي آهي، اردو ادب جي ڪيتري به مھارت ڇو نه هجي پر نوڪري نه ملي سگهندي، هي قانون اسان کي حڪومتي نظام جي طرفان تحفي ۾ مليل آهن، اسان جون قومي ٻوليون ڪمزور ٿيڻ جو سبب هڪ اهوئي به آهي، ڪجھه اسان جي دماغي ڪيفيتن جو به عمل دخل آهي، اسان جيڪر پنهنجي ٻولي جا وارث نه ٿياسون ته آخرڪار ڪير ٿيندو، اوهان سڀ ڪجھه آهيو، يقين رکو سڀ ڪجھه ٿي سگهي ٿو، سنڌ صدين جي تھذيين جي تاريخ رکي ٿي، جيڪڏهن سنڌي ٻولي سان گڏ لطيفيات پڙهائي وڃي ته اسان هڪ صحت مند ماحول کي تشڪيل ڏيئي سگهون ٿا، هڪ ٻئي کي پوئتي ڌڪڻ جي چڪر ۾ اسان پاڻ پوئتي ڌڪجي ويا آهيون، پڪا ارادا تقدير جي تبديلي جا ضامن هوندا آهن، اسان کي الزام تراشي وارا خيال دل مان ٻاهر ڪرڻا پوندا، جيڪو انسان تقدير پنهنجي نٿو بدلي ان جي تقدير الله به نٿو بدلي، هن خيال کي بدليو ڪير ڪنهن جو ذميوار ناهي، اسان پنهنجن ڳالهين جا پاڻ ذميوار آهيون، معاشري اسان کي سهولتون ڏنيون آهن، معاشري اسان کي ماحول ڏنو آهي، تعليمي نظام هجي يا ٻيو ميدان هر ڳالهه اسان کان اسان تائين آهي، نصاب اسان جو جو ٺهيل آهي، ڏوهه معاشري جو ٿا ڏيون، معاشرو حالات فراهم ٿو ڪري، اسان کي معاشرو جيئڻ جا ڏس ٿو ڏي، اسان انا جي انڌيري رات جا مسافر ٿي زندگي پيا گذاريون، معاشرو روشني آهي، معاشرو ڄاڻڻ جو ڀنڊار آهي، رستو اسان کي وٺڻو آهي ڪهڙو ٿا وٺون، حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو هي بيت اسان لاءِ روشني آهي.
ڏيئو ٻاري ڏورج، ڏورج م ڏيئي ڌار
ڪوڙيئين لک هزار، هن اونداهي انڌا ڪيا.
ڏيئو کڻي روشني ساڻ ڪري نڪرڻ سان راهه جي تڪليفن کان پري ڪري سگهجي ٿو، اِها روشني بتي واري ناهي هتي ڳالھه علم جي ٿي ڪجي، علم روشني آهي، جنهن سان انسان ۾ اڻ ڳڻيون صلاحيتون پيدا ٿين ٿيون، شعور اُجاگر ٿئي ٿو، جھالت جي ڪاراڻ کي ڇڏي انسان بھتري جي راهه ڏانهن راغب ٿئي ٿو، راهون کُلن ٿيون، منزل جو رستو آسان کان آسان ٿيندو ٿو وڃي، دنيا جي تاريخ پڙهي ڏسو تاريخون بدلڻ وارو ڪو هڪ انسان هوندو آهي، پڪو ارادو انسان کي سُٺا ساٿي ڳولي ڏيندو آهي. عالمي مفڪرن جو درس نصابي ڪتابن ۾ پڙهايو ويندو آهي، هر دور ۾ سٺي سوچ جي تلاش انسان کي هوندي آهي پر افسوس اسان جي درسي ڪتابن ۾ ڪانگ، ڪوئل جون ٻوليون پڙهايون ٿيون وڃن، ڪانگ جي، ڪوئل جي زبان ڪا سنڌي آهي؟ خبر ناهي ته سنڌي ٻولي ۾ ڪا ايتري کوٽ پيدا ٿي ويئي آهي جو اسان اهڙا ڪم ڪريون، اڃان سج ۽ چند جو نقشو مٽيو ناهي، پکي پر ٿو هڻي داڻو کٽو ناهي، ايتري سُڃ اڃان ڪانه ٿي آهي، اڃان رڃن ۾ رڙ اچي ٿي، ڪوشش ڪرڻ سان سڀ ڪجھه ٿي سگهي ٿو.
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو فڪر اسان پرائمري اسڪول جي سطح کان يونيورسٽي جي سطح تائين پڙهايون ته اسان جي تعليمي نظام جو مقام بلند ٿي سگهي ٿو. بس حڪمت عملي جي ضرورت آهي، حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي لطيفيات کي ڪورس ڪري پڙهايو وڃي ته اسان سهڻي زندگي تشڪيل ڏيئي سگهون ٿا نه صرف ايترو پر اسان لطيفي فڪر عالمي طور تي متعارف ڪرائي سگهون ٿا. اسان وٽ لطيفي فڪر جي حاصلات لاءِ هن وقت صرف ڪي چند ماڻهو آهن، جن وٽ به ڪا تعليمي ڊگري ناهي پر ڪمال جو عبور لطيفي فڪر رکن ٿا. هنن جو قدر هن وقت نه ڪيو ويندو آهي، پر اُهي انسان انسانيت جي علم جو ڀنڊار رکن ٿا، لطيفي فڪر ۾ انهن سان گڏ ويهڻ، ڪچهري ڪرڻ سان انسانيت جو جوهر ملي ٿو، اسان کي لطيفيات جو هڪ ادارو گهربل آهي، جنهن سان نسلن تائين هي هڪ آواز پهچي سگهي.
پڳهه پاسي گهار، آيل سامونڊين جي
وجهي جئ جنجار، جم وڃنئي اوهري.