نااميدي نيج ته اوڏي ٿئين اميد کي!
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن فڪرِ لطيفيات ۾ انتهائي بهترين خيالي پرواز جو ماحول ڏنو آهي. انسان جي اندر ۾ هڪ دنيا آباد آهي. انهي دنيا جو هُو رکوالو آهي. ڪيترائي خيال هاڪاري ۽ اڻ ڳڻيا خيال انڪاري انساني سوچ ۾ آباد آهن. انسان انهن لاهن چاڙهن سان گڏ هرحال ۾ جيئي ٿو. الله تعاليٰ انسان جي ڀلائيءَ لاءِ ڪيترائي نبي سڳورا موڪليا آهن جن هر علائقائي زبان ۾ حق جو پيغام ڏنو آهي، انهن نبين سڳورن کان علاوه حق جي پرچار ڪندڙ الله جا بزرگ به انسان کي حقيقي رستي ڏانهن هلڻ جو پيغام ڏيندا رهيا آهن. اسان جي شهنشاهه حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي به اهڙو بي مثال فڪر ڏنو آهي، جستجو، همت، وفاداري، حق جي ڳولا، اميد، لگن، امن، پيار، شفقت، سهپ، ٻين جي ڀلائي، اندر ۾ جھاتي پائڻ، مالڪِ حقيقيءَ جي قربت حاصل ڪرڻ؛ الغرض هر اُها ڳالهه، جيڪا انسان کي ڀلائي ۽ خير جي رستي تي وٺي وڃي ٿي، اُها لطيفيات جي هر بيت ۾ ملي ٿي. لطيف سائين جو پيغام حق وارو پيغام آهي. هر انسان پنهنجي زندگي کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ هر قسم جون ڪوششون پاڻ ڪري ٿو پر نيڪ نيتيءَ ۽ جستجو وارو جذبو انسان جي اندر هڪ اهڙو طوفان پيدا ڪري ٿو، جنهن سان انسان ڪاميابيءَ جي سفر ڏانهن روان دوان ٿئي ٿو ۽ ان کي ڪاميابي ملي وڃي ٿي. اسان جي رهبر اهڙن ڪامياب ڪردارن کي بيتن ۽ واين ۾ شامل ڪري اسان کي ڪاميابيءَ جي اصولن جو سبق ڏنو آهي، جنهن ۾ ناممڪن جو نالو ئي نه آهي. ناممڪن جهڙا لفظ، نه ٿيڻ وارا جملا لطيفي قانون ۾ آهن ئي ڪونه. جيڪڏهن انسان ڪجهه به ڪرڻ چاهي ٿو ته اهو ڪري ٿو سگهي، ان لاءِ واٽ به اسان کي اُها وٺڻي پوي ٿي، جنهن لاءِ اسان کي ڪم ڪرڻو آهي يعني جيڪو اسان جو مقصد آهي، ان تي ڪم ڪريون، اسان دنياوي ڪمن کي اڪثر ڪري اهميت ڏيون ٿا پر جيڪڏهن اسان روحانيت جي لاءِ پتوڙيون ته روحانيت جي حاصلات به ناممڪن ڪانهي. اسان کي اڪثر ڊيڄاريو وڃي ٿو ته روحانيت جي ويجھو نه وڃجو. ڇو ته اُها اڻانگي واٽ آهي پر ائين آهي ڪونه. افسوس جهڙي ڳالهه آهي جو اڄ جو انسان هميشه ناڪامي وارا خيال يا ناڪاري سوچ رکي ٿو. مايوسي جي وزن هيٺان تخليقي سوچون رهن ٿيون، تنهن ڪري انسان کي همدردي جو محتاج رهڻو پوي ٿو. اسان کي دوستن کان وڌيڪ همدردن جي ضرورت هوندي آهي، ٻين جي اڳيان پنهنجو پاڻ کي ڪمزور ڪري پيش ڪرڻ اسان جي معاشري جو معمول بڻجي ويو آهي. پنهنجو پاڻ کي بي ڏوهي قرار ڏئي ٻين تي الزام هڻي ناڪامي جو سبب ٻين کي بڻائڻ، اصل ۾ پنهنجو پاڻ کي ڪڏهن به اسان قصوروار سمجهڻ جي ڪوشش نه ڪندا آهيون. ٻين جي برائين کي واضح طور ڏسي سگھون ٿا پر پنهنجين غلظين تي سدائين پردو وجهندا رهيا آهيون. ان موقعي تي لطيف سائين فرمائي ٿو ته:
مفتي منجهه ويهار، ته قاضي ڪاڻيارو نه ٿئين
پنهنجي زندگي جو حدف ٺاهي جيئڻ ئي اصل زندگي آهي. اوهان شاهه سائين جي رسالي تي غور ڪندا ته ان ۾ مسلسل جدوجهد، مضبوط ارادا، زندگي جو مقصد ٺاهي جيئڻ کي زندگي جو نالو ڏنو آهي. باقي عام انسانن کي خبر ناهي ته زنده ڇو آهن، انهن جي زندگي ڪيڏانهن ۽ ڪهڙي منزل ڏانهن وڃي رهي آهي. لطيف سائين پنهنجي آفاقي فڪر ۽ سبق ۾ اهڙي ريت فرمايو آهي جنهن جي ورد ڪرڻ سان اندر جو انسان جاڳي پوي ٿو. ضمير روشن ٿئي ٿو، واٽون منور ٿي، اوهان جي رهنمائي ڪن ٿيون، منزل تي پهچڻ کان اڳ ئي منزل جو اندازو ٿي وڃي ٿو. حدف مقرر ڪري جيئڻ ئي اصل زندگي جي نشاني آهي، نه ته ڪنهن طرف منهن ۽ ڪنهن طرف پنڌ ڪرڻ سان زندگيءَ جو لطف ئي گم ٿي وڃي ٿو. اهڙي صورتحال ۾ زنده ته آهيون پر زندگي جو وجود نه هوندو آهي.
ڪيڏانهن منهن مڪران جو، ڪيڏانهن پريون پنڌ
ليڙن جو لطيف چئي، ريڙهي لڌائين رند
آيل آسا بند، ڪنهن پر ڪيچين سين ٿئي
هي جيون تمام گهڻو اهم ۽ ڪارآمد انهن جي لاءِ آهي جيڪي هِن انمول زندگي جي اهميت کان واقف آهن. هُو منزل کي ماڻڻ ڄاڻن ٿا، هو عذر ۽ عاجزيون ڪنهن جي اڳيان پيش نٿا ڪن. ناڪامين مان سکن ٿا، ٻين کي ڏوهي نٿا ڪن، پنهنجي پاڻ کي اندر جي ترازو ۾ توري، اندر ۾ انصاف جو احاطو مقرر ڪن ٿا. زندگي جهڙو استاد ٻيو نه ملندو آهي، زندگي تجربه ڏيئي اسان جون راهون آسان ڪري ٿي. ناڪامي اصل ۾ هوندي ناهي اهو اسان جو اصل ۾ بهترين تجربو هوندو آهي، جيڪو راهه کي آسان ڪرڻ ۾ ڪم ايندو آهي. ان تجربي کي ناڪامي جو نالو ڏئي ويهي رهبو ته اوهان جون تخليقي سوچون ۽ اوهان جون اصلاحي صلاحيتون تباهه ٿي وينديون. سسئي اڪيلي عورت سورن کي ساڻ ڪري ڪيچ وڃي ٿي، ڪنڊن ۽ ڪانڊيرن، پٻ پهاڙ جي پٿرين، اڪيلائي جي سوچ، جهنگ جي جانورن جو خوف رکي ها ته پنهون تائين نه پهچي ها،
ڪنڊا مون پيرن ۾، توڙي لک لڳن
ڪجهه به ٿي پئي، زندگي جو مقصد پوري ڪرڻ لاءِ اسان کي پاڻ جستجو ڪرڻي آهي. ڇا اسان جا سوچيل منصوبا ٻيا اچي پورا ڪندا ڇا؟ لاچارين بيوسين کي ڇڏي ڏيو، پنهنجي منزل تي پهچڻ لاءِ مختلف راهون چونڊي انهن تي ڪم ڪجي ته انشاءَالله زندگي جو مقصد پورو ٿي ويندو، بس بهتر سوچ اسان جي تقدير جي تبديلي جي ضامن ٿي سگهي ٿي. اسانجي رهبر، رهنماءَ، مرشد، هادي حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي اسان کي اهڙو امن جو درس ڏنو جنهن ۾ خوف جو نالو ئي ناهي، شاهه سائين جي پيغام ۾ بهادري، شجاعت، همت، طاقت، دليري آهي، اها بهادري ڪربلا جي ڪونڌرن جي هجي، يا ڪُو ٻيلي عورت هجي جيڪا پهاڙن ۾ پنهون ڳولي يا سهڻي ميهار لاءِ مهراڻ جي سيرکي پار ڪري پنهنجي حقيقي ميهار سان ملي ٿي.
گھڙي گھڙو هٿ ڪري، ٻهون نهاري ٻنگ
“واما من خاف مقام ربه”، اي لنگهيائين لنگھه
سڪندين کي سيد چئي، ڪين جھليندو جھنگ
رات جنين جو رنگ، الله سي اُڪارئين.
اسان جي سوچ اندر ئي اندر ۾ ناڪامي واري هوندي ته ڪاميابي آخر ڇو ملندي؟. جيڪر اُها ساڳي ڳالهه ڪاميابي جي طرف رکون ته ڪاميابي ضرور به ضرور ملندي، شاهه سائين فرمايو ته،
پڄان، تان نه پڄان، وڃڻ سان وس ڪريان،
اسان جي وس ۾ ڪوشش ته آهي اُها ته ڪريون، يقين رکي آغاز ته ڪريون، اندر جي سچائي، مضبوط ارادو هوندو ته انسان سڀ ڪجھه ڪرڻ جي اهليت رکي ٿو، لطيف سائين جي هن بيت ۾ هڪ داستان ڀريل آهي، منزل تي پهچڻ ته وس ۾ ناهي پر انهي منزل لاءِ ان رستي تي هلڻ ته وس ۾ آهي، باقي تماشائين جي کوٽ ناهي جيڪي ڪنڌي تي ساهڙ، ساهڙ ڪن ٿا، انهن مان ڪي ساهه جو سانگو لاهي سر گھوري گھڙن ٿا، پوءِ ساهڙ به انهن جو ٿي وڃي ٿو، انسان جي اندر جي وهمن، خيالي خطرن، ناڪامي وارن گمانن زندگي جو لطف وڃائي ڇڏيو آهي،
وهمن ورساياس، نت پنهون آئون پاڻ هئس
اسان جي سنڌي ٻولي، ڏات واري ٻولي آهي، جنهن کي حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جھڙو رهبر مليو، جنهن اسانکي سنڌي زبان ۾روحانيت جو سبق سورمين جي حقيقي ڪهاڻين ۾ ڏنو ۽ سورمين جي بهادري جو سبق ڏئي اسان جي لاءِ ڪاميابي جون راهون هموار ڪيون آهن، ڪاڪ جو پنڌ هجي يا ڪيچ جو رستو، خيال جي پرواز هجي يا هنگلاچ جي واٽ، مَڌ جي سُرڪ هجي يا طمع کي طلاق، سر جو سودو هجي يا ماروي جو ست حياءَ، کاهوڙين جو پنڌ هجي يا نفس جي نهوڙ انهن سڀني ڪمن لاءِ يقين جي ضرورت آهي، يقين اسان کي اها منزل ملائي ٿو، جنهن بابت اسان جا ويچار به نٿا وڃن. نفس جو اندر جي دنيا تي تمام گهڻو اثر آهي، در در تي وڃي پنڻ جي ضرورت ناهي، شاهه سائين فرمائي ٿو ته،
جي ڀانئين جوڳي ٿيان، ڪتا ڪين بهاءِ
مڙهي ۾ ماٺ ڪري، ويهي تند وڄاءِ
سوامي تو سندياءِ، گُر وٽ گِلا نه ٿئي
فڪر لطيف ۾ وجودي وڻڪار بابت تمام گھڻو بحث ڪيو ويو آهي، باقي شاهه سائين جي فڪر ۾ اسان لاءِ ظاهر و باطن، اول و آخر جا ڏس ڏنل آهن، انهن تي هلڻ اسانجو ڪم آهي، نااميدي بابت سائين جو چيل آهي ته ان کي ڇڏي ڏي. محنت ڪري پنهنجي ڪم کي عشق سمجھي ڪرڻ ئي اصلي ڪم ڪرڻ جو فن آهي. زندگي ته گذري ويندي پر اها اسان کي ڪيئن گذارڻي آهي ان جو فيصلو اوهان جي هٿ ۾ آهي، زندگي گذارڻ جون واٽون ڪيتريون ئي آهن پر ڪاميابي اُن کي ملندي جيڪو يقين تي قائم رهندو، جيڪو اميد جو سهارو وٺندو آهي،
مهند محتاجي ڪري، پٺي پير ڪڙيج
ڪُٻيلياڻي ڪيچ ڏي، حُج م هلائيج
اوڏي عزازيل کي ويجھي تان مَ وڃيج
پاڻان ڌاران پريتڻو، سسئي ساڻ کڻيج
نااميدي نيج، ته اوڏي ٿئين اميد کي.