ڪَن ڪَٽ، ڪا پَٽِ، ڪاپڙي
فڪر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو افضل ۽ اعلى مقام آهي، پنهنجي هن فڪر ۾ شاهه سائين سسئي پنهون، ليلى چنيسر، عمر مارئي، سامونڊي، رام ڪلي، ڪلياڻ، الغرض هر سُر جي بيتن جو محور شاهه سائينءَ جو فڪر ئي آهي، سورمي ۽ سُر ڀلي الڳ هجي پر شاهه سائين جو فڪر اهو ئي آهي، اڄ اسان سُر رامڪلي جي انهن ڪردارن بابت ڳالهائينداسون جن پنهنجي زندگي جو مقصد هڪ ئي رکيو يعني الله جو ديدار، ڪٿي شاهه سائين انهن اوليائن کي جوڳي سڏي ٿو ڪٿي ڪاپڙي سڏي ٿو ۽ سامي جهڙا نالا شاهه سائين جي رسالي ۾ انهن بابت ملن ٿا، شاهه سائين جي جوڳين ۽ سامين جو ڪردار اهو نه آهي جيڪو اسان جي تصور ۾ اچي ٿو يعني ڌنڌي ڪرڻ وارا پنڻا ۽ نانگن کي نچائڻ وارا جوڳي، جيڪي پيٽ گذر خاطر هنن ڪمن کي پيشو بنائين ٿا پر شاهه سائين انهن فقيرن بابت ڳالهايو آهي، جن پنهنجي زندگي جو مقصد الله جي رضا ۽ خوشنودگي خاطر پنهنجي زندگي گذاري، پهاڙن ۽ جهنگن ۾ اڪيلا رهيا،
پيو جن پرو، گنجي ڏونگر گام جو،
ڇڏي کيپ کرو، لوچي لاهوتي ٿيا.
لاهوتين جوڳين ويراڳين سامين ڪاپڙين بابت شاهه سائين جا بيت سُر کاهوڙي ۽ سُر رام ڪلي ۾ ملن ٿا. شاهه سائين هنن فقيرن بابت تمام گهڻو ڪلام لکيو آهي، ڪٿي ڪاپڙين جي لنگ ۽ ليڙ کان سواءِ شاهه سائين تعريف ڪن ٿا، ڪٿي گل گلاب جهڙا ويس وڳا پائين ٿا،
لنگ نه ليڙ ڪا، الف رهيا اڌوت،
يا
جهڙا پانن پن، تهڙيون سالون مٿن سايون.
هنن جو ڪم صرف رضا الاهي ۾ رهڻ آهي، الله جي نور کي تلاش ڪرڻ ۾ هنن پنهنجو زندگيون گذاري ڇڏيون آهن. هنن جي زندگي جو ڪنهن ويس وڳي سان هرگز تعلق نه آهي، الله جي رضا ۽ خوشنودگي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪم ڪندڙ آهن، ڪٿي اڪيلا رهندا آهن جهنگن ۾، پهاڙن ۾، ڪٿي ماڻهن جي ڀريل جهرمٽ ۾ بهترين ڪپڙن ۾ سلوڪ واري رستي جي تبليغ ڪندي نظر اچن ٿا. الله تعالى جي ڏنل هدايتن تي عمل ڪري هو پنهنجي زندگي جو مقصد پورو ڪري رهيا آهن،
آديسي امر ري، ڪڇن ڪونه ڪلام.
هنن فقيرن جو فڪر سلوڪ، ابدالي ۽ سالڪي ۾ گذري ٿو، ڪو صوفي سڏي ڪو ڪاپڙي سڏي يا ڪجهه پر هنن فقيرن جو فڪر ساڳيو ئي هوندو آهي. هنن فقيرن جو مقصد انسانيت جي تبليغ ڪرڻ آهي، ڪنهن به انتها پسندي ۾ نٿا رهن هر ڪنهن کي پيار ۽ امن جو پيغام ڏين ٿا. ڪافي صوفين جو خيال آهي ته صوفي لفظ ماصوف مان نڪتل آهي اڪثر صوفي اُن جو لباس پهريندا هئا. پوءِ صوفين جي سڃاڻپ جو ذريعو لباس ٿيو، جيئن ٻيا مذهب ۽ فرقه به لباس جي وسيلي سڃاتا ويندا آهن، پر صوفي لاءِ ائين چوڻ ته جيڪڏهن هُو اُن جو لباس پهري ته هو صوفي آهي نه ته هو صوفي نه آهي، اهو صحيح نه آهي. لباس سان ته ڪوبه فرق نٿو پوي، ڇوته انسان جي لباس ۾ اڄ جو انسان حيوانن جهڙا ڪم ڪري رهيو آهي. روحانيت جو تعلق ڪپڙن ۽ ٻين شين سان بلڪل ڪونهي. روحانيت ڪنهن لاءِ اهو مقرر هرگز ڪانه ٿي ڪري ته هو اُن جا ڪپڙا پائي، اگر ائين آهي ته پوءِ چئبو ته اهو صوفي فقير ڪونهي جنهن وٽ اُهي ڪپڙا ناهن، صوفي ته هڪ سوچ آهي جنهن جو اصل مقصد آهي ته هو پنهنجو مالڪ حقيقي الله تعالى جو جلوو پنهنجي اندر ۾ ڳولي لهي، ڏسي يعني وصال پسي، انهن الله جي اوليائن جو جيئڻ مرڻ پنهنجي مالڪ حقيقي لاءِ هوندو آهي، اهو مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ هو سڀ ديوارون ڀڃي ٿو، وڏي ۾ وڏو دشمن هِن جو پنهنجو نفس هوندو آهي، جيڪو هِن کي واپس غلط رستن تي وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، پوءِ مرشد جي هُو ڏسيل رستي تي هلي ڪري پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيندو آهي، صوفي لفظ لاءِ ڪافي فقيرن جو اهو چوڻ آهي ته اصطلاحي معنى آهي تزڪيه نفس يعني پاڪائي. انهي سببان هُو پنهنجو مقصد حاصل ڪري ٿو، ايڏي وڏي ۽ نوراني مقصد لاءِ پاڪائي قلب جي اهم جُز آهي،
الله تعالى هڪ آهي ان جا نالا مذهبن الڳ رکيا هجن، پر هو لاشريڪ آهي، برائي ته ڀلائي جي هر ڪم ۾ رڪاوٽ آهي، اوليائن ۽ فقيرن جو چوڻ آهي ته پهريون صوفي هن دنيا جو حضرت آدم عليه السلام آهي، جنهن پنهنجي پاڻ تي ظلم ڪرڻ واري دعا گهري آهي ته مون پنهنجي نفس تي ظلم ڪيو، باقي ائين هرگز ناهي ته ظالم ۽ عياش کي اسان صوفي چئون، پر صوفين جي فڪر کي گم ڪرڻ لاءِ اهڙِيون تحريڪون ضرور هليون آهن پر صوفي جو مقصد اهڙو اهم مقصد آهي جو انهن کي هو بلڪل اثر نٿا ڪري سگهن. نشي جي شين استعمال ڪندڙ غلط رستن تي هلندڙ کي اسان انهي مقصد جو لقب سان نٿا نوازي سگهون، ان کي صوفي نٿا چئي سگهون، حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن فرمائين ٿا:
صوفي صاف ڪيو، ڌوئي ورق وجود جو،
تِهان پوءِ ٿيو، جيئري پسڻ پرينءَ جو،
يا
صوفي سير سڀن ۾، جيئن رڳن ۾ ساهه،
سا نه ڪري ڳالهڙي، جيئن پريون پروڙي پساهه،
آهيس اي گناهه، جيڪا ڪري پڌري.
جڏهن صوفي پنهنجي وجود ۾ نگاهه ڪري ٿو ته پوءِ هو پنهنجي اندر ۾ پنهنجي محبوب جو ديدار ڪري ٿو، وجود جي اندر صفائي لازمي آهي، صوفي ائين سڀني سان سلهاڙيل هجي ٿو جيئن ساهه رڳن اندر گهمي ٿو، اها ڳالهه هُو هرگز نٿو ڪري جنهن هُن کي پنهنجي محبوب سان ملايو، انهيءَ راز کي ٻڌائڻ گناهه سمجهي ٿو، فقيرن درويشن ته قرآن پاڪ جي مثالن سان شاعري ڪئي آهي، انهيءَ شاعري کي هو پاڻ چون ٿا ته هي جيڪي تون شاعري ٿو سمجهين ائين نه آهي هي ته آيتون آهن، حضرت جلال الدين رومي ۽ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن فرمائين ٿا ته اسان جي شاعري کي شاعري نه سمجهو هي آيتون آهن، جيڪي هنن چيو آهي اهو قرآن سان لاڳاپيل آهي، هنن جو مقصد قرآن مجيد جيئان پاڪ آهي ۽ صاف آهي، هنن جي جستجو مقصد فقط الله جي خوشنودگي آهي ۽ ديدار آهي.
معنى: ڪتابن جي صحبت اوهان جي دماغ ۾ خشڪي پيدا ڪندي، ڪنهن مرد ڪامل جي صحبت اوهان کي انسانيت ڏانهن راغب ڪري انسان بنائيندي.
ڪتابن جي علم ۾ ايترو ڪجهه ناهي جيترو توکي فقيرن جي محفلن ۾ ملندو، فقيرن جي نگاهه ته ڪيميا جيئن هوندي آهي، ته به هو رحم ۽ ڪرم جي نظر وجهندا آهن انهن جي زندگي جو بقايا حصو تبديل ٿي ويندو آهي، صوفي ته سدائين پنهنجي من جي مراقبي ۾ رهندو آهي، اهي ۽ هو هميشه ديدار جي خمار ۾ پنهنجي حقيقي سان ملاقاتي رهندو آهي، هُن کي ڪتابن جي علم جي ڪابه ضرورت نه هوندي آهي، هُو جنهن ذات ۾ گم هوندو آهي، اُها ئي انهن جي منزل هوندي آهي، حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي فڪر ۾ انهيءَ ڳالهه جي تمام سُٺي نموني پرچار ڪئي آهي، صوفين جي هر قسم تي نظر وڌي اٿن ۽ خاص طور تي پاڻ ٻه سُر ته صرف فقيرن جي عملي زندگي تي چيا اٿن، انهن جي رهڻي ڪهڻي انهن جو طور طريقو انهن جو هُليو، انهن جو فڪر وغيره.
نه ڀڪليا، نه بکيا، ڌاڳا ڌوڙ بڀوت،
نڪو لنگ نه ليڙ ڪا، الف رهيا آڌوت،
ملنگهه لنگهيا، منتهى کان، منهن نه ڪن ملڪوت،
نڳا ٿيا ناسوت کان، جاءِ نه پڇن جبروت،
سندري سين ثابوت، جوڳين مٽيو جزم کي.
جيتوڻيڪ انهن جي جسم تي ڪوبه ڪپڙو به ناهي،ليڙ به ناهي، پر انهن جي فڪر جي رسد تمام گهڻي اونچي آهي، صدرت المنتهى کان ملڪوت کان ناسوت کان جبروت کان پوءِ به انهن جي منزل اڳتي آهي، هي جيڪي به هي صوفي منزلون طئه ڪندو آهي اهو پنهنجي اندر ۾ گم ٿي ڪري اڳتي وڌندو آهي، مريد جو پهريون مقصد اهو آهي ته هو پنهنجي مرشد ۾ گم ٿي وڃي.
صوفي جڏهن هن دنيا سان تعلق ٽوڙي پنهنجي مالڪ حقيقي لاءِ جيئندو آهي پوءِ هن جي لاءِ ڪابه منزل وڏي نه لڳندي آهي، پر هن جو پهريون ڪم اهو آهي ته هو مرشد تائين پهچ حاصل ڪري، جڏهن هُن جي رسائي ٿي پوءِ هن جي لاءِ ڪوبه ٻيو ڪو مقصد نه رهندو آهي، سڌي راهه ڏيکارڻ وارو ته مرشد هوندو آهي، جڏهن مريد ڪامل مرشد ۾ هڪ ٿي وڃي ٿو ته هو مرشد جي نظر ۾ به ڪامل ٿي وڃي ٿو. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ان فڪر تي تمام گهڻو زور ڏنو آهي ته تون پنهنجي مرشد سان گڏجي وڃ، پاڻ ان فڪر تي هي اکر استعمال ڪيا اٿن، (گر کي گڏيا ڪاپڙي) يعني هو مرشد سان گڏجي ويا. جيڪڏهن ڪو فڪر ڪو لباس مٽائي سگهي ٿو ته پوءِ بازار ۾ ملندڙ ويس جي ڪابه ڪمي نه آهي، اها من گهڙت ڳالهه آهي ته صوفي هڪ خاص لباس سان سڃاتا وڃن ٿا، پر صوفي ازم هڪ فڪر جو نالو آهي جيڪو روحانيت سان گڏ انسانن ۾ الله جي توحيد جي پرچار ڪري حقيقي راهه انسانن کي ڏيکاري ٿو، اهي ئي صوفي ڪاپڙي، ويراڳي، سامي، جوڳي سڏجن ٿا جن جي بابت حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي ڪافي وڏو بحث ڪيو آهي ته انهن ئي حقيقي راهه ڳولي لڌي، جن الله جي راهه ماڻي جن انسانن جي خدمت ڪئي. اصل ۾ انسانن جي خدمت ڪرڻ ۽ الله جي عبادت ڪرڻ ۾ ئي اسان جي زندگي جو مقصد لڪل آهي، جنهن بابت شاهه سائين جوڳين فقيرن جو ذڪر هن ريت ڪيو آهي ته هلو انهن فقيرن ڪاپڙين جي آستانن تي فيض پرايون پنهنجي فقرا کي هي سبق ڏنو آهي ته:
ڪَن ڪَٽ ڪا پَٽِ ڪاپڙي، ڪنوٽيا ڪن ڪٽ،
دونهان جن دکايا، هلي مٿي هٽ،
خاڪ جنين جي کٽ، هلو تڪيا پسون تن جا.