آيو عَلي شِير، مَرڪيو مَديني ڌڻي،
سيد جي سونهن سنڌ جي نه بلڪه پوري دنيا جي لاءِ هميشه مهڪندي رهندي. مرشد سرڪار جو درس انتهائي شفقت ڀريو انداز آهي، هر ڳالهه کي اهڙو لباس پهرائي ڏسين ٿا جو پڙهندڙ کي ايئن محسوس ٿو ٿئي هي شاعرانه انداز ان پڙهندڙ جي لاءِ آهي. سائين جن هر لحاظ کان پيارو نمونو ڏيئي ڳالهه کي سمجهايو آهي، پر پاڻ بهادري ۽ شجاعت، دليري جي ڀلي ڀر وٺن ٿا، انسان جو تعلق اعليٰ مخلوق سان آهي ته ان جون خصلتون به بهترين هجن، ڀلا ڪم هيڻي واري حالت هجي. بهادري جهڙي نعمت سان سرشار هجي، هُن جو جيئڻ جو انداز به الڳ هجي، انسان ته زر ۽ زمين لاءِ مَرن ٿا، وڙهن ٿا، پر ڪو قوم لاءِ به وڙهي، مري پر جيڪڏهن دين اسلام جي قرباني جو وقت اچي وڃي ته پوءِ اڳئين کان به اڳڀرو رهجي.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح هميشه بهادري وارن کي پنهنجي ڪلام ۾ جاءِ ڏني آهي. اُها اڪيلي عورت، ڪو ٻيلياڻي يعني جنهن جو ڪو ٻيلي ساٿي نه هجي يا ڪو دودو سورهيه هجي، سپڙ سردار سخاوت جي نالي ۾ مشهور انسان، جکرو هجي، لطيف سائين پنهنجي ڪلام ۾ هر ان سورهيه کي جاءِ ڏني جنهن ڪنهن نه ڪنهن ميدان ۾ پنهنجو پاڻ ملهايو آهي، ظاهر باطن انسان جنگين کان متاثر رهندو آهي، ڪڏهن نفس جي جنگ ته ڪڏهن ضمير جي للڪار، انسان کي پئي ولوڙيندي آهي.
ڪاتي تان نه وڍين، مان وجهلڻ وڍيو لطيف سائين ايئن چيو “اي ڪاتي تون مونکي نه ڪُهين، مونکي اندر جي وجهلڻ وڍي ڇڏيو آهي.”
صوفين جي نظر ۾ جنگ ٻن قسمن جي هوندي آهي. يعني هڪ جهاد اصغر ۽ ٻيو جهاد اڪبر. اصغر مطلب ننڍو جهاد، تلوار کڻي وڙهڻ واري جنگ، ٻيو جهاد اڪبر يعني وڏو جهاد جيڪا نفس اماره سان فقير وڙهندا آهن ۽ فقير هميشه هميشه انهي جهاد اڪبر واري جنگ، جنهن جو ظاهر ۾ ته پير کُر نه هوندو آهي پر اندر ۾ هميشه خطرا رهندا آهن، اها جنگ مسلسل وڙهي ويندي آهي، لطيف سائين به انهي جنگ جو ذڪر ڪيو آهي.
اصغر ڏي آهن گهڻا، تون اڪبر ڏي آءُ
متان لوڙهو لاهين، مجوسي مٿان
حيدر جي هٿان، وڙهه ته وير مارين
راهه فقيري وارا هن ويڙهه کي چڱي ريت ڄاڻن ٿا. هُو انهي ڳالهه کان واقفيت رکڻ سان گڏوگڏ ان گُرکي به ڄاڻن ٿا. هي جنگ هٿيارن سان نه وڙهبي آهي، هي جنگ نفس جي پيچن ۽ ڪوڙڪين کان بچڻ واري جنگ آهي.
پر اسان اڄ فتح خيبر جي باري ۾ ڄاڻڻ جي مختصر ڪوشش ڪنداسون، جتي نبي سائين صه جن جي حمايت لاءِ حضرت علي ڪرم الله وجهه جن پهتا.
ڪجهه انهي واقعي کي ڄاڻڻ لاءِ اُتي جي حالتن کان واقف ٿيڻ ضروري آهي. خيبر جو علائقو مديني منوره کان اُتر طرف تقريبن ٻه سئو ڪلوميٽرن جي فاصلي تي واقع آهي. جتي ان وقت يهودي رهندا هئا. جيڪي اسلام دشمن سرگرمين ۾ مصروف هئا. هو هميشه اسلام جي خلاف ڪم ڪندا هئا. يهودين سان گڏ هڪ ٻيو قبيلو بنو عظفان به هو جيڪو هر وقت انهن جو ساٿ ڏيندو هو.
اسلام جي خلاف ڪم ڪندڙ يهودين ۽ اسلام دشمنن جون سازشون عروج تي هيون، اُها خبر جڏهن پاڻ سڳورن صه جن کي پئي ته پاڻ پنهنجي ساٿين سميت خيبر جي وادي ڏانهن روانا ٿيا.
مدني سرڪار سان گڏ ٻارنهن سئو پيادا جنگي جوان، ٻه سئو سوار شامل هئا.
آيا اُجارين، تونگ تراريو تورا
سانگون سائين هٿ ۾، ڪلهان نه لاهين،
اُڀا ئي آهين، مهائين مرڻ تي،
ياد رهي ته خيبر جي وادي توبڪ واري رستي تي اتر طرف آهي. هن وقت خيبر جي انهي رستي تي وادي سڪينه، الفقير، السعيد، التمد جا علائقا ۽ واديون اچن ٿيون. هاڻوڪي دور ۾ خيبر سعودي عرب جي هڪ ضلعي واري حيثيت رکي ٿو، ان وقت خيبر جي علائقي ۾ ڪُل يهودين جا ۽ اسلام دشمنن جا اٺ قلعا هئا، انهن سڀني قلعن ۾ مضبوط قلعو “قموص” هو.
قموص واري قلعي ۾ يهودين جا سردار ۽ جنگي بهادر رهندا هئا، هن قلعي جي بناوٽ ٻين قلعن کان اوچي هئي، پر اڃا تائين اسلام دشمن قوتن لاءِ مثال بڻيل هي عبرت جو هنڌ ٽٽل ڦٽل حالت ۾ موجود آهي ۽ ٻيو قلعو “ناعم” هو جنهن ۾ هنن جو کاڌي پيتي جو سامان رکيل هو. خيبر جو علائقو سرسبز ۽ شاداب هو، جتي کجين جا وڻ موجود هئا. جيڪي اڃا تائين ساوا بيٺل آهن. جيڪو علائقو هن وقت آثارِ قديمه کاتي وارن جي انتظام هيٺ آهي، حضور ڪريم صه ۽ فاتح خيبر اسدالله حضرت علي ڪرم الله وجهه جا معتقد ۽ اسلام سان پيار ڪندڙ وڌندا رهيا.
حضرت علي سائين جن جي دهشت جو منظر خيبر جي آثارن ۾ اڃا تائين واضح نظر اچي ٿو. خيبر جي آثارِ قديمه وارو شهر ڪلوميٽرن جي احاطي ۾ واقع آهي جيڪو پنهنجي موجودگي جي پاڻ گواهي ڏئي رهيو آهي ۽ اهو هاڻوڪي خيبر کان تقريبن 7 ڪلوميٽر اڳتي آهي. آثار قديمه جي هن شهر جون گهٽيون، جايون، گهر، حڪومتي سطح تي ڪافي حد تائين محفوظ ڪرڻ جي ڪوشش ڪيل آهي. پر اُتي حضرت علي ڪرم الله وجهه جي ذوالفقار تلوار جون ضربون ۽ انهن جا نشان اڃا تائين موجود آهن جن مان هن وقت به پاڻي وهي رهيو آهي. اُتي هڪ مسجد پڻ ٺهيل آهي ۽ انساني رهائش جو ڪو به انتظام موجود ناهي، پر ڪي ڌنار پنهوار اُتي نظر ايندا آهن. جتي هڪ اهڙو به چشمو موجود آهي جتان پاڻي نڪري ڪافي علائقي جي کجين کي آباد ڪري رهيو آهي.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جن هڪ بيت ۾ فرمايو آهي ته جيڪڏهن حضرت علي ڪرم الله وجهه حال حيات هجي ها ته ڪربلا جو واقعو هرگز پيش نه اچي ها.
علي شير ويا، رڻ ۾ پيئن راتڙي
ڪربلا جي ڪارڻ بابت سائين فرمائين ٿا ته رڻ ۾ رات به نه پوي ها، جيڪڏهن حضرت علي سائين جن هجن ها ته فتح حق جي ٿئي ها. اُها هڪ الڳ ڳالهه آهي ته انهي راز کان واقف رڳو مالڪ سائين جن جي ذات آهي.
دوسِتَ ڪُهائي دادُلا، مُحِبَ مارائي؛
خاصَن خَلِيلَنِ کي، سَخِتـيُون سَھائي؛
اَللهُ اَلصَّمَدُ بي نيازُ، سا ڪَري، جا چاھي؛
اِنَھِين مَنجِھ آھي، ڪا اُونھي ڳالھِ اِسرارَ جي.
مالڪ سائين جي پرکڻ جا پئمانه الڳ آهن، نبين سڳورن، اوليا اڪرام ۽ پيارن ٻانهن هميشه انتهائي ڏکيائي وارن حالتن ۾ زندگي گذاري آهي. ڪربلا جي ميدان جو واقعو باطن سان اکين ۾ اکيون ملائي ڳالهائي ٿو. تعدادن سان ۽ طاقتن سان بهادري ڏٺي نه ويندي آهي، بهادري ته هڪ جذبي جو نالو آهي، اُهو صغيري واري حالت ۾ به ملندو ته نوجواني واري حالت ۾ به اوهان کي بزدلي جي جاءِ نه ملندي، هر ڪو انسان انهي ڳالهه کان باخوبي واقف آهي.
ڪامل ڪربلا ۾ آيا جُنگ جوان
بهادر گڏيا بهادرين، شير وڏي ڪنهن شان
ڌرتي ڌٻي لرزي، ٿرٿليا آسمان
ڪُرهه هئي ڪانه، هو نظارو نينهن جو
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي هڪ منفرد سڃاڻپ ۽ خوبي اها رهي آهي ته پاڻ ڪڏهن به ڪنهن بزدل جي تعريف نه ڪئي آهي پر ٻئي ڪنهن به اوليا ولي نه ڪئي آهي.
هڻڻ هڪلڻ، ٻيلي سارڻ اي مانجهائي مرڪ
وجهن تان نه فرق رُڪ وهندي راند ۾
لطيف سائين جن ڪربلا فلسفي ۾ اسان کي زندگي جو گُر سيکاريو آهي. پاڻ انهي ڳالهه کان واقف ڪن ٿا. جنگ جي ميدان جو منظر ۽ زندگي گذارڻ جو اصولي فيصلو ٻڌائين ٿا ته هڻڻ، هڪلڻ، يعني تلوار جو وار هڻڻ، هڪلڻ، گهوڙي سواري يا ڪا ٻئي سوار کي هڪلڻ، ٻيلي سارڻ، يعني پنهنجي دوستن کي ساٿين کي سارڻ، انهن جو خيال رکڻ هي فطرت مانجهين مردن جي آهي، هي عام سوچ ناهي، هي اعليٰ ظرفي جي نشاني آهي. مالڪ سائين انسان کي پنهنجو نائب ڪري موڪليو آهي ته ان جو خيال به اوترو وسيع هجڻ گهرجي.
ڪربلا واقعو جو لطيفي فڪر جي پسمنظر ۾ انساني سوچ ۾ بهترين يقين ڏيارڻ وارو آهي، مالڪ سائين تي يقين رکو، دشمن نيست و نابود ٿي ويندو، بهادري، همت، حڪمت عملي سان زندگي گذارڻ جا ڏس ۽ گُر لطيف سائين اسان کي ڏسيا آهن. امامن سڳورن جو انداز اسان جي زندگي لاءِ مشعل راهه آهي.
ڪامل ڪربلا ۾، آيا اڄ امام
ماري تن مصرين سي، ڪنبايائون ڪام
ڪپيائون ڪوفين جا، اُتي اُڙدهام
ڪاڙهو ٿيو قيام، حادثو مير حسين سين
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن پنهنجي سُر ڪيڏاري ۾ 6 داستان بيان ڪيا آهن. جنهن جي هر هڪ بيت ۾ امامن سڳورن جي شان جي بلندي، همت، مضبوط ارادي جي ساراهه ڪئي آهي.
اسان ڪيڏاري جي لفظي معنيٰ تي غور نٿا ڪريون اسان ڪيڏاري فڪر بابت ڏسنداسون ته سائين جن ڪيتري نه پياري انداز ۾ امامن سڳورن جي تعريف بيان ڪئي آهي. هن بيت جو جنگ خيبر سان ساٿ ملي ٿو.
آيو علي شير، مُرڪيو مديني ڌڻي
سونهاري سيد ري، ڪوٽ ڀڃندو ڪير
شير ورتو وير، پڙ ۾ پاواڙا ڪري
حيف تنين کي هو
الله تعالى پنهنجي مخلوق کي حق سچ ۽ سڌي واٽ ڏَسِڻ لاءِ هر علائقي (قريه) ۾ نبي، صحيفا، آسماني ڪتاب ۽ اولياء موڪليا آهن، صرف ان ڪري جو پنهنجي مخلوق کي حق جي راهه ڏانهن راغب ڪيو وڃي. اسان جي سرزمين سنڌ تي سنڌي ٻولي ۾ حق جو پيغام پهچائيندڙ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي آهي. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي سنڌي زبان ذريعي پوري ڪائنات کي الله جي طرف راغب ڪرڻ لاءِ سنڌي ۾ شاعري جو اهڙو مثال ڏنو آهي، جنهن جو اڳ مثال ملڻ مشڪل آهي. شاهه سائين پوري اشرف المخلوقات کي سنڌي زبان ۾ انسان ذات جي خدمت ۽ مخلوق سان محبت جي رستي ڏانهن هلڻ جو اعلى سبق ڏنو آهي. ٽي صديون اڳ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي هڪ درسگاهه ڀٽ تي اڏائي وڏي اوطاق جو نالو ڏنو. وڏي اوطاق سنڌ ڌرتي جي تصوف جي پهرين درسگاهه آهي، جنهن ۾ مخلوق ۽ الله جي راهه بابت سبق ڏنا ويا. الله تعالى جي روشني ڏانهن راغب ڪرڻ لاءِ سنڌ جي هي اعلى يونيورسٽي حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ قائم ڪئي، جنهن ۾ تصوف سيکاريو ويو. اهڙو تصوف سيکاريو ويو جنهن جو مقصد ٻين جي مدد ڪرڻ، الله جي راهه کي ڳولي لهڻ هو. جڏهن ته پيرن، فقيرن، شاعرن ۽ ڏاهن جا اوتارا ۽ اوطاقون اڳ به هئا پر هي عظيم عاليشان تصوف جو بنياد حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي وڌو، جنهن ۾ ذات پات، قوم، ننڍ وڏائي جو بلڪل فرق نه هو. هن خانگاهه ۾ فِڪر، ذِڪر ڪري هن کي سنڌ ۾ تصوف جو ڳڙهه بنايو. سنڌ جي صدين جا ٿڪ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي سرڪار لاهي ڇڏيا. هڪ نوجوان وانگر سرزمين سنڌ ۽ سنڌي ٻولي کي جيئدان ڏنو. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي وطن سان اهڙو ته پيار ڪيو جو ان حب الوطنيءَ جي جذبي ۾ تصوف کي تمام اعلى طريقي سان سمايو. پاڻ وطن سان محبت ڪيائون ٻولي سان محبت رکي تصوف جا جز سنڌ جي سورمين، سورمن جي روپن ۾ سمائي اعلى سنڌي شاعريءَ جو بنياد وڌو،