هاري هنئيونم لوڏ، سُکن پوندين سسئي
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي رسالي تي اڻڳڻيا ڪتاب ۽ رسرچ پيپر لکيا ويا. وس آهر هر ڪنهن پنهنجو فرض نڀائڻ ۾ڪا به قصر ڪانه ڇڏي، الغرض زندگي جي رفتار انيڪ تجربا ڇڏيا، ڪنهن ان تي تنقيد ٿي ڪئي، ڪنهن حمايت ڪئي ، انهي سان اسان جو ڪو تعلق ناهي. تنقيد جو رستو هرڪنهن لاء کليل آهي. اسان پنهنجي پاڻ جو محاسبو ڪريون ته اسان اُهو ڪم ڪري سگهيا آهيون، جيڪو اسان تي حق هو؟ شاعرن، اديبن، ڏاهن، سائنسدان، ماهرِ موسيقارن، آسماني علم جي پارکن، روحانيت جي واٽ تي واجھائيندڙن، جي ڏس علمي ڪتابن ۾ پڙهيا وڃن ٿا، ته جيئن انهن جي علمي پورهيي تي ڪارآمد ڪمٿي سگهي، نيون واٽون ڳوليون وڃن ٿيون، حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي فڪر کي سيمينارن، اوطاقي ڪچهرين ۽ ميڊيا جي ادارن ۾ ڪجهه پروگرام ڪرڻ کان سواء اسان جي ڪا ٻئي واٽ کليل ناهي. لطيفيات کي ڪتابن ذريعي متعارف ڪرائڻ ۾ جيڪو ڪم ٿيو اُهو به ڪنهن کان لڪل ناهي. هڪ ٻئي کي گهٽ ڏيکارڻ اسان جو معمول بڻيل آهي، آئون سچو ۽ صحيح واري ڳالهه تحقيق جا در بند ڪري ڇڏيا آهن. تحقيق ايتري نه ڪنداسون، تنقيد جا انبار لڳائي ويٺا آهيون، سائين منهنجا ٻڏندا به تارو آهن، اڻ تارو ته تار ۾ لهندو ئي ڪين. هڪ ٻئي جا ساٿي ٿي ڪري ڪو ڪم ڪيو وڃي ته اسان جي نسلن کي لطيف سرڪار پڙهڻ ۾ ڪا سولائي ٿئي نه ته رڳو ڪتابي لطيفيات رهجي ويندي، ايتري ڪا سُڃ به اڃان ڪانه ٿئي آهي، رڃن ۾ رڙاڃان اچي ٿي. ڪو ڏيئو ٻري ٿو، ڪو غازي حق جو علم کڻي نڪري ٿو، حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجيفڪر ۾ڪڏهن سسئي جو ساٿي ٿئي ٿو، ڪڏهن سسئي کي صلاحون ڏئي ٿو،الست ارواحن کان وٺي منڪر ۽ نڪير سوالن جوابن تائين سسئي پورو احوال ملي ٿو. ڪڏهنپاڻ انهي رستي جي تڪليفن جو پتو ٻڌائين ٿا،
بروڏوبارگهڻو، ويجھو نه وڻڪار
ليڙن جو لطيف چئي ، کنيو منڌ مدار
وڻندن ته وڙ ڪندا،نت اڳين جي اختيار
ڪاڏي ٿيو ڪوهيار، ڪيڏانهن ٿي هٿ کڻي
هر زندگي جي تڪليف واري موڙ تي سسئي جو سُر ۾اندر جي آگاهي جو اهڃاڻ ٿئي ٿو. همت جڏهن جواب ڏيئي وڃي ٿي تڏهن اوهان کي سسئي جئيان ته فڪر لطيف سهارو ٿئيٿو. هِتان کڻي هُت جن رکيو سي رسيون، جا ڏس ملن ٿا، الله تعالى کان دعا گهري وڃي ٿي، جا منزلن ماندي سا قادر ڪيچ رسائين. هڪ هڪ ڏس تي اگر جي عمل ڪيو وڃي ته اسان جي زندگي ناڪامي کان مايوس هرگز نه ٿيندي. حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو هڪ بيت اهڙو آهيجو زندگي جي ڪاميابي لاء هڪ نسخو ٿي سگهي ٿو. هڪ بيت عمل ڪرڻ سان سُٺي زندگي گذاري سگهون ٿا. اڄ جو انسان فرعون واري دعوى تي هلي رهيو آهي، خود اندر ئي اندر ۾هُو پاڻ کي مڪمل سمجهي ٿو. لحاظ مروت جهڙا لفظ ڪتابن ۾ لڀن ٿا. باقي انساني زندگي جي اڄوڪي دور انسان لالچ جي اهڙي دائري ۾ لهي ويو آهي، واسطا ۽ رشتيداريون به ملڪيت جي پيمانن ۾ ماپيون وڃن ٿيون. بس هرڪو انهي ريت هلندڙ انسان ڪامياب تصور ڪيو وڃي ٿو، اڄ جو انسان ٻاهرين عيبن کي ڳولڻ ۾ دير بلڪل نه ڪندو آهي، پر اندر کوکلو لڳو پيو آهي. ڀاءُ جو ويري ڀا آهي، خون جا رشتا جاني دشمنين تي لهي اچن ٿا. عارضي شُهرت جا بکيا ڪِريل حرڪتون ڪن ٿا. اُهو ڪو نئون عمل ته ناهي پر ان ڪم ۾ هاڻ واڌارو لاڳيتو وڌي رهيو آهي. ضرورتون خواهشن ۾ هليون ويون آهن. اڄوڪي دور جي هن منجهيل معاشري ۾ اسان کي حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي پيغام ڦهلائڻ جي ضرورت آهي. هر عام خاص تائين هي آفاقي پيغام پهتو ته افراتفري واري ماحول ۾ ڪافي گهٽتائي ايندي، پر انسان جي اندر ۾ هڪ اهڙو جذبو پيدا ٿيندو جنهن سان انسان جو روح منزل جي قريب ٿي پوندو، هيٺائين جو سبق انسان کي اگر جي اچي وڃي ته هُو ڪاميابي طرف روان دوان ٿي وڃي ٿو. علامه اقبال يونيورسٽي ۾ اقباليات پڙهائي وڃي ٿي، ڇا حضرت سيد شهنشاهه شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي فڪر ۾ ڀلا ڪھڙي کوٽ آهي جو تدريسي ڪتابن ۾ نه پڙهايون، شعور نه جاڳندو ترقي نه ٿيندي، هڪ ٻئي تي تنقيد برائي تنقيد ڪنداسون ته ڪو رستو نه کلندو، لطيفيات پڙهڻ جي ضرورت اسان جي استاد کي آهي ، جڏهن استاد ئي نه پڙهي سگهندو ته هُو شاگردن کي ڪھڙو سبق ڏيندو؟ دوستو زندگي ۾ انسان گھڻو ڪجهه سکڻ لاء پاڻ پتوڙيندو آهي پر تعليم دولت جو ڪارڻ بنجي ان مان ڪو انسانيت کي درس نه ملندو آهي. بکئي پيٽ لاء جانور پکي جيت به جئين ٿا، اسان ته انسان آهيون، انهن عملن کان ڪافي پري آهيون. ڪجھه ٻيا قانون انسانيت تي لاڳو ٿين ٿا، ان لاء لازمي آهي اسان جي هِن گُهٽ ٻُوسٽ واري فضا ۾لطيفيات پڙهائي وڃي ته جئين انسانيت جو ڪو درجو مٿاهون ٿي سگهي. وقت ڪنهن جو به انتظار نه ڪندو آهي پر وقت اسان وٽ موجود آهي. جيڪڏهن اسان ان مان سھولتون وٺي سگهون ته ڪنهن به اسڪول ۾ لطيفيات پڙهائي سگهجي ٿي. ڪاليج کان يونيورسٽي تائين ممڪن آهي، اگر ان ۾ ڪا دلچسپي ورتي وڃي ته ڪو ڪم مشڪل ناهي. تازو حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي نالي سان صوفي يونيورسٽي جوڙي جيڪا اڻڳڻت مسئلن جي ور چڙهي ويئي، جنهن جي مالڪي جيڪا هجڻ گهرجي ها، اُها نه ٿي سگهي، اگر انهي صوفي يونيورسٽي ۾ لطيفيات جا شعبا مختلف نمونن سان پڙهايا وڃن ته ممڪن آهي، شاهه جو فڪري فلسفو، شاهه جي شاعري، شاهه جو راڳ ، شاهه سائين جي فڪر تي سائنسي تحقيق، تاريخي جائزو، شاهه سائين جي شاعري ۾ جماليات جا اُهي جوهر ڏيکاري جن سان اسان جا ڪافي مسئلا حل ٿي سگهن ٿا. ها ڪنهن تي تنقيد ڪجي پر اصلاحي تنقيد ڪجي ته جئين ڪو لاڀ حاصل ٿي سگهي. اسان وٽ ته هڪ وڏو مسئلو آهي ته لطيفيات پڙهائيندو ڪير؟ سڀ کان پھرين انهي مسئلي کي حل ٿيڻ گهرجي، فڪر لطيف ڊگرين کان گھڻو مٿانهون علم آهي. ظاهري علمي سرگرمين کان لطيفيات جو مقام تمام گھڻو اونهون ۽اعلى آهي، ۽ تمام گهڻو آسان به آهي، جيڪڏهن اسان مان خودنمائي وڃي هلي ته لطيفيات اسان جي اهڙي رهنمائي ڪندي جنهن جو ڪو مثال نه هوندو، اڃان ته اسان سڀ سکڻ جي مرحلن ۾ آهيون، جيڪڏهن ڪو چوي ٿو ته آئون واقفڪار آهيان ته ان کي اڃان تحقيق جي ضرورت آهي، لطيفيات جو بحر جيترو ووڙجي ٿو اوتروئي اونهون ٿئي ٿو.
هٿين پرين مونڙين، ڪهج ڀر ڪپار
متان ڇوري ڇڏئين، پريتـڻي پچار
توکي سند سسئي، سندي لئون لغار
جي هونئن هوت هزار، تب پاڙج ڪو م پنهون سين
ڪوشش سان انسان ڪاميابي ماڻي سگهي ٿو، جيڪر ان جي تمناء ۾ اُها ڳالھه هجي ته ڪو به ڪم ناممڪن ناهي، حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي فڪر ۾ نااميدي کي بلڪل جڳھه نٿو ڏئي، بس جيڪو ارادو آهي ان تي ڪم ڪجي، نيتون نيڪور هجن ته ڪھڙي پريشاني ٿيندي. اسان جي معاشري ۾ وڏائي ڪم ئي لاهي ڇڏيا آهن. آئون صحيح، مون کي خبر، منهنجي ڄاڻ سڀني کان مٿي آهي، انهن ڳالهين ماري ڇڏيوآهي، ٽيلنٽ کي اڳتي اچڻ ته ڏيو، همٿ افزائي ڪري ته ڏسو ته اوهان جون راهون ڪئين ٿيون کلن،
ماندي ٿئي نه ماروي، ورق ورندا پس
جسو زنجيرن ۾، جالڻ آهي جس
مارو آڻي مس، آجي ڪندا اڳهين
هڪ ڏينهن اهڙو ايندو جنهن ۾ نه رڳو، سنڌ پر دنيا جي عالمي فڪرن ۾ لطيفي فڪر پڙهايو ويندو، ڇو ته رات هميشه رهڻ واري ناهي، ڪاراڻ پويان روشني جو وجود هوندو آهي. اڄ جو انسان اخلاقي قدرن کان وانجهيل آهي، اندهيري رات ۾ حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو فڪر روشني آهي، اها روشني جنهن سان انسان ۾ انسانيت، روحانيت، مالڪ سائين سان رابطي جو طريقو مضبوط ڪرڻ جا ڏس مليل آهن. سورمين، سورمن، تاريخ، کان لطيفي فڪر جي پرواز اوچي آهي، ڪيترن ئي صدين کان راڳ آلاپيو وڃي ٿو، طريقت جا پوئلڳ فقير ان فڪر تي قائم آهن، ذڪر، فڪر، طريقت اگر جي نصابي علم ۾ پڙهايو وڃي ته آساني ٿيندي، شعور بيدار ٿيندو. روشن ضميري جا ڳڻ انسان ۾پيدا ٿيندا. سالانه محفلن، سيمينارن۾ اوهان پاڻ سمجهو ته ڇا ٿيندو. اڄ جي ماڻهو کي ڪالهوڪي ڳالهه ياد ڪانهي ڪا سال واريون ڳالهيون ياد ڪٿي پونديون. هڪ ڏينهن ضرور ڏک لهي ويندا، لطيفيات جو اعلى مقام هوندو.
هاري هنئيونم لوڏ، سکن پوندين سسئي
ڪوهيارو تو ڪوڏ، اچي ڪرهه قطاريو