دل ۾ درختن
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن پنهنجي فڪر ۾ انساني سوچ کي اعلى ڪرڻ لاءِ بهترين ڏس ڏنا آهن. لطيفي فڪر انسان جي عروج لاءِ پنهنجو لازوال وارو رستو ڏنو آهي. اُهي ڏس مختلف زبانن مان شاهه سائين سنڌيءَ ۾ سولا ڪري ڏنا آهن، جنهن ۾ عربي زبان ۾ قرآن شريف جون آيتون، الله پاڪ جي نبي حضرت محمد صلي الله عليه وسلم جن جون حديثون، عربي زبان جا محاورا، فارسي زبان جو شاعريءَ ۾ استعمال، بلوچي زبان، اردو ٻولي جا لفظ ان کان علاوه سنڌي زبان جا لهجا، انهن لهجن ۾ جيڪو استعمال جو انداز شهنشاهه حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن بهترين نموني ڪيو آهي، ان جو ڪو جواب ڪونهي ڪو. انسان جي اصلاح ٻولين ۽ ان جي لهجن ذريعي اهڙي ته ڪئي آهي جو ماڻهو حيران ٿيو وڃي. سسئي جو سُر هجي يا ايمن ڪلياڻ هر جڳھه تي شاهه سائينءَ پنهنجي انداز جو فن انتهائي پُرڪشش ڪاريگريءَ سان پيش ڪيو آهي. لطيفي فڪر تي هندي زبان جو اثر پڻ موجود ملي ٿو، جيڪو ڪبير ڀڳت سان ملي ٿو. پر اسان اڄ ٻين زبانن جي استعمال ٿيل لفظن تي مختصر نظر وجهنداسون، جيڪي لطيفيات ۾ سائينءَ جن استعمال ڪيا آهن. لطيف سائينءَ جي شاعريءَ تي سائنسي نظر پڻ اڄ ڏينهن تائين ناهي وڌي ويئي. جڏهن ته شاهه سائين جي ڪلام ۾ سائنس جو ڀنڊار پڻ موجود آهي. اخلاقيات، ٻولي، فلسفي جو فڪر، روحاني رمز جو شاهه سائين بادشاهه آهي. غريب جي درد جي صدا، مارن جي ڪکن، مَنهه جي ٿوڻين جو تذڪرو موجود آهي. لطيف سائينءَ جي فڪر تي اڃان ڪم گهڻو ٿيڻو آهي ۽ ڪم هلي پيو مختلف طريقن سان پر ٻين زبانن جا جملا موجود آهن. عربي زبان، اردو ۽ بلوچي زبان جا محاورا بهترين طريقي سان ڪم آيل آهن. جيئن ته سائين جن هڪ بيت جي سٽ فرمائي آهي ته،
پرين تب پرچام، آئون “جب اُٺ گئي”.
هن بيت ۾ شاهه سائين تمام سهڻي انداز سان سمجھايو آهي، ته پرين تڏهن پرچيم جڏهن اندر جي “آئون”، يعني انا ختم ٿي ويئي، پر ان ۾ اهڙا لفظ استعمال ڪيا آهن، جن مان هر عام خاص کي خبر پئي ٿي ته هي لفظ اردوءَ جا آهن. انسان جي بقا لاءِ شهنشاهه جو فلسفو رهنماء جيان پيش ٿيل آهي. افسوس هن فڪر مان لاڀ نٿا پرايون. جيڪڏهن لطيفي فڪر تي عام انسان هلي ته زندگي آسان ٿي سگهي ٿي. لطيفي فڪر کي هنيانءَ ۾ هنڊائي تعصب کي پري ڪري محبت ۽ امن جي هن پيغام کي روح سان رهاڻ ڪرڻ جو وچن ڪجي ته منزل اسان جي پري ناهي. اڄ جي انسان جو خيال ويجھي پنڌ تي نظر وجھي ٿو. جيڪڏهن اسان ان خيال جي پرواز کي مٿانهين پنڌ تي ڪريون ته شاهه سائينءَ جو فڪر اسان لاءِ روحانيت جي روشني جو اهڙو سبق آهي، جنهن سان اسان تاريخ جا ورق بدلائي، معاشري مان حسد، ڪوڙ، دغا، بيچيني واري ماحول کي مات ڏيئي امن، پيار، هم آهنگي ۽ روحانيت جو قلعو قائم ڪري سگهون ٿا. جنهن سان انسان جي بقا ۾ اضافو ٿي سگهي ٿو. انسان، انسان جو مارو بڻيل آهي، اهوئي محبت ورهائڻ وارو ٿي سگهي ٿو. لطيفيات جي هر سُر ۾ پنهنجي علائقائي زبانن جو خيال رکيل آهي، انهن زبانن جي شڪل اڄ جي زبانن کان ڪجهه مختلف آهي، پر ان جو استعمال ضرور ٿيل آهي.
نڪو ڏوهه ڏيرن جو، نڪو پنهون “پنگ”
ارادي الله جي، اڳ وهايو انگ
تيلانهن ٻڌي تنگ، ڇلي پيٺس ڇپرين
سر سسئي جي هن بيت ۾ هڪ اکر آهي. “پنگ”اردو لغت جو اکر آهي، جنهن جي لفظي معنى آهي پنڪي، ننڊ جي اوجھراڻي، اکين جي هلڪي ڳراڻ به چئي سگهجي ٿي. حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ڪلام ۾ اونهائي جو سمنڊ آهي، جنهن کي روح جي راند وارا پروڙين ٿا. آسان لطيفيات جي هن پيغام کي اسان جي معاشري ۾ ڏکيو ڪري پيش ڪيو ويو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ اسان جو ايندڙ نسل ان مان لاڀ پرائڻ کان قاصر رهجي ويو آهي. اها هڪ حڪمت عملي آهي ته جيئن شاهه سائينءَ جي فڪر آڏو ڪا رڪاوٽ پيدا ڪئي وڃي. پر اهو ممڪن ناهي، هن روحانيت جي پيغام جي پرواز اڄ به آسمانن سان ڳالهيون ڪري پئي. اڳ صرف لطيف سائينءَ جي مريدن، پوئلڳن ۽ ڀٽ شاهه جي آس پاس وارن تائين هي پيغام محدود هو پر لطيفي فڪر جرمني مان ڊاڪٽر ارنيسٽ کان ٿيندو اڄ آمريڪا جي هارورڊ يونيورسٽيءَ جي ميوزڪ شعبي ۾ موسيقي طور پڙهايو پيو وڃي.
“اور” ڏکندو اوءِ ٿئي، هادي جنهن حبيب
تِر تفاوت نه ڪري، تنهن کي ڪو طبيب
رهنماء رقيب، ساٿر آهي سپرين.
ڀٽائيءَ جي ڪلام ۾ فارسي ٻولي جي لفظن ۽ محاورن جو پڻ استعمال ٿيل آهي، جنهن مان ثابت آهي ته پنهنجي تھذيب سان گڏ سلھاڙيل انهن ٻولين کي شاهه عبداللطيف ڀٽائي اهميت ڏيئي پنھنجي روحاني فڪر جو حصو بنايو آهي،
گِھڙي گھڙو هٿ ڪري، ٻهون نهاري ٻنگ
“سر در قدم يار فدا شد، چه بجا شد” وصل اُهوئي ونگ
رات جنين جو رنگ، الله سي اُڪارئين
يا
“برو فاذا”بات جنين جي “ٿانگ روان ٿيشي”
ڏيئين پارسيون پاڻ ۾، “ايذابل ايشي”
ليڙا رات لطيف چئي، “نڌائون نيشي”
پنھون “پرويشي”، ڪج پيادين جي پنڌ ۾
نائي نيڻ نهار واري جو تصور آفاقي فڪر جي ڪلام تي اڄ جو انسان تنقيد برائي تنقيد جو قائل ٿيل آهي. اسان مڃون ٿا، تنقيد ڀل ڪريو مگر هڪ بيت به ٻئي دنياوي شاعر جو لطيف سائينءَ جي ڪلام جھڙو نه ملندو اوهانکي. اڄ شھنشاهه جو بيت پڙهو ان جو تاثر الڳ، سڀاڻ پڙهو ان جو سبق ٻيو هوندو. روح جي رڳن ۾ سير ڪندڙ شاهه جو ڪلام ڪنهن ٻئي جي وس جي ڳالھه ناهي. لطيف سائين هر دور جو رهنماءُ آهي. ٻين لاءِ ڀلائيءَ جو درس ڏيندڙ اسان جي هن شهنشاھه جي پيغام کي متنازع بنائڻ لاءِ وقتي ناڪام ڪوششون ڪيون وينديون رهيون آهن. حق جي هن پيغام ايتري ته ترقي ڪئي آهي، جنهن جو مثال ملڻ مشڪل آهي.
سورن کي شاباس، جنين مون سين گهاريو
هئا “هماري” پاس، ٻئي ٿيڙم ڇپرين
لطيفيات جو اعلى ۽ افضل پيغام دل وڏي ڪري پروڙڻ گھرجي، نه ته سمجھه کان قاصر رهجي ويندو. بحث ڪندي ڪندي لطيفي فڪر کي صديون گذري ويون آهن، پروگرام، ٽيبلو، ڊراما، ٽاڪ شوز، جيڪي لاتعداد ڪيا ويا آهن ۽ ڪتابن جا انبار لڳي ويا. ادارا قائم ڪيا ويا، هر ڪنهن جو ڪم پنھنجو، اسان اقباليات جيان لطيفيات نه پڙهائي سگهيا آهيون. شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي نالن تي اڄ تائين يونيورسٽيون قائم ٿيل آهن، انهن ۾ ڪو به اهڙو ڪم ناهي ٿي سگهيو آهي، جنهن سان لطيفيات تي ڪو موثر عمل ٿي سگهي. ننڍين ننڍين سوچن کي اڳيان رکبو ته لطيفي فڪر کي ڪابه هٿي نه ملي سگهندي. اچو ته لطيفي فڪر جي ان سوچ ڏانهن ڌيان ڏيون، جنهن ۾ انسان جي ڀلائي ۽ ان جي ترقيءَ جي ضمانت ملي سگهي. اسان پنهنجي نسلن تائين لطيفي پيغام پهچائڻ جي ذميواري کڻي نسلن جي لاءِ روشني جي واٽ کولي وڃون. ٻين جي ڀلائيءَ لاءِ عملي قدم کڻي پنهنجي لاءِ تحفظ جو سبب بنجون. لطيفيات جي سرن ۾، داستانن ۾، قصن ۾، سورمن ۽ سورمين جي احساسن جو سبق لڪل آهي، اُهي ڳولي لهون. دنيا جي امن جو پيغام حضرت سيد شاهه عبداللطيف اهڙو ڏنو آهي، جنهن جي لاءِ ڪنهن ٻئي جي در تي وڃڻ جي ضرورت ناهي. وڏي سوچ سان وڏو مقام ملندو آهي. وڏي سوچ ۾ وڏو راز آهي. افسوس ته ان ڳالهه جو آهي ته اسان جي سنڌي نصاب ۾ حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي باري ۾ هڪ سبق ۽ چند بيت ڏنا ويا آهن، جيڪا تاريخي ڪوتاهي آهي. اسان پنهنجي پياري رهنما جو درس نه ڏينداسون ته ٻيو ڪير ڏيندو؟ سائين منهنجا اسان سڀني جو شاهه سائين آهي. جيڪي هن ڌرتي جا واسي انسان آهن انهن کي ٻولين ۽ لهجن واري سوچ جي نفي ڪرڻي پوندي. ان کان اڳتي نڪرڻو پوندو، سنڌ ڌرتي مهمان نوازي ۽ سخاوت جي علامت آهي، هن ڌرتيءَ جي سڃاڻپ وڻن جو هي مثال حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي ڏنو آهي،
وڃي پڇيو وڻن کان جڏهن ميوا ڪن
ٺڪر ڀتر، ڇاڙپون، سهيو ٿا سهن
سخاوت جي سيد چئي، “دل ۾ درختن”
ڦريو ڦر ڪن، نيڪي نيت پنهنجي.