جيئن ٿا پڇن ان کي، تيئن جي پڇن الله
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي ڪلام جو سواد به انساني ذائقن جهڙو هوندو آهي. بيت شاهه سائين جو ڪير ورجائيندو ته احساسن سان دل ٽمٽار ٿي ويندي آهي. انساني سفر جو اڻکٽ پنڌ ڪيترو آهي ان کي ته مالڪ سائين پاڻ ڄاڻن ٿا. پاڻ ڪيترن ئي پنڌن پيچرن کان واقفڪار آهي. پاڪ ڪتاب ۾ انساني سفر جا ڪجهه ڏس پتا ملن ٿا، وري ڪٿي ته عقلي سوچ پگهرجي وڃي ٿي. جڏهن الله سائين ڪن فيڪون جو اعلان ڪيو ته هن ڪائنات جي تخليق جو آغاز ٿيو. جيڪو ڇهن ڏينهن ۾ مڪمل ٿيو، پر ان بابت ڪا به تفصيلي ڄاڻ ناهي. انساني سوچ نهايت ئي ڪمزور آهي. شايد مالڪ سائين وسوسن کان بچائڻ لاءِ ايئن ڪيو. اسان جي رهبرن اهڙي ته اسان جي رهنمائي ڪئي آهي، جنهن جو رنگ نمايان ۽ پيارو آهي. جڏهن ڪجهه به نه هو، تڏهن ڪائنات جي تخليقي سائنسي علم جي ڄاڻ لطيفي فڪر ۾ چٽي طرح موجود آهي.
نه بابو به بکيا، نه اسم نه اثباتي،
منجهان ارادي عشق جي، ٿيو ظاهر عشق ذاتي،
صورت صفاتي، پوءِ ڪيائين پڌري.
شاهه عبداللطيف جن فرمايو ته بابو، يعني ڪو به بني انسان نه هو، نه ڪو بِکِيا، خيرات ڏيندڙ هو، نه ڪو اسم يعني نالو هو، يا ڪو نالو وٺندڙ به نه هو، پوءِ ڇا ٿيو جو اندر ئي اندر ۾ عشق پيدا ٿيو، ان ذات کي ان سببان ئي ڪائنات وجود ۾ آئي، پوءِ هي صفاتي صورت پيدا ٿي. ان سلسلي جا بيت سائين جا ڪافي آهن، انهن تي سائنسي طور تحقيق جي اشد ضرورت آهي. سائنس ۽ روحانيت جو پاڻ ۾ ويجهو تعلق آهي، سائنس تخليق ڪندڙ آهي، روحانيت جو اهو ئي شعبو آهي، پر اڪثر سائنس روحانيت جي غلامي ۾ رهي ٿي.
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن فرمائين ٿا ته
ويا جي عميق ڏي، منهن ڪائو ڏيئي
سائنسي دور جو لطيفي دور ۾ ڪو ايترو لاڙو نه هو جيترو اڄ آهي، حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جن فرمائين ٿا ته ويا جي عميق ڏي منهن تي ڪائو پائي ويا ۽ وڃي موتي پاتار مان پيهي ڪڍيا. انهن ئي سمنڊ جا راز ڳولي لڌا، يا پڻ فرمائين ٿا ڪُپيري ۾ پير ڪنين پاتو، پيرئين يعني اها زمين جنهن تي ڪنهن پير نه پاتو هو. اُتي فقيرن جا آستانا هئا، اُها زمين جنهن بابت ڪنهن کي به خبر نه هئي، ڪُپيري ڪنهن جي به پيرن جي هيٺان نه آيل زمين، جنهن بابت اڄ جو انسان تحقيق ڪري انهن جا سياره ڳولي لهڻ ۾ ڪامياب ٿئي ٿو، پر روحانيت اڳئين ڳنڍ کي ته سئو سال اڳ کولڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي هئي. الله تعاليٰ جي هي ته هڪ ننڍڙي زمين آهي، هن ڪائنات جو مالڪ عالمن جو رهبر آهي. هن اسان جي سياري جو وجود ٻين سيارن کان ڪو ايترو وڏو ڪونهي جو هن دنيا کي اسان مڪمل دنيا چئون. رب العالمين آهي، هن جي مالڪي عالمن جي مٿان آهي. فقيري بيوقوفي جو نالو ناهي، فقير علم جو مالڪ هوندو آهي. هو مراقبي ۽ مشاهدي سان هن ڪائنات ۾ بادشاهن جيان رهندو آهي، هڪ اهڙو واقعو ذهن جي پردن تي پرواز ڪري ٿو، فقير نٽهڻ اس ۾ ويٺو هو، بادشاهه جو قافلو شڪار جي لاءِ اُتان گذريو، اُتي بادشاهه کي خيال آيو ته ڇو نه هن غريب کي ڪجهه خيرات ڏئي پوءِ اڳتي شڪار لاءِ هلجي. بادشاهه گهوڙي جو رخ ان فقير ڏانهن ڪيو ۽ سلام ورايائين، فقير جو ڪنڌ هيٺ هو سج جي روشني جي طرف بادشاهه جو گهوڙو هو، بادشاهه غرور مان چيو ته آئون اڄ تمام گهڻو خوش آهيان جيڪي گهُرڻو اٿئي سو اڄ مونکان گهر اوهان کي آئون ڏئي سگهان ٿو. ڇو ته آئون هن سلطنت جو والي آهيان، سلطان آهيان. بادشاهه جي غرور کي فقير ڏسي چيو ته تون ته منهنجي غلام جو به غلام آهين، تون مونکي ڇا ڏيندين؟ بادشاهه جي سپاهين ۽ وزيرن کي تمام گهڻي ڪاوڙ آئي، تلوارون مياڻن مان کڻي ڪڍيائون. بادشاهه عقل سان فيصلو ڪيو، پنهنجي ساٿين کي روڪي، فقير سان ڳالهائڻ لڳو، تفصيل بيان ڪريو ته آئون ته بادشاهه آهيان آخر تنهنجي غلام جو غلام ڪيئن آهيان؟ بادشاهه کي فقير چيو ته اوهان لشڪر سميت هن وقت ڪيڏانهن وڃي رهيا آهيو؟ چيائين ته آئون لشڪر سميت شڪار ڪرڻ لاءِ وڃي رهيو آهيان.
فقير چيو ته تون پنهنجي نفس جي غلامي ڪري ان کي راضي ڪرڻ وڃي رهيو آهين، آئون ته انهي نفس کي اُس جي گرمي ۾ ويهاريو ويٺو آهيان، جيڪو نفس تو بادشاهه جو آقا آهي، اُهو ئي نفس مون فقير جو غلام آهي. بادشاهه هن جو جواب ٻڌڻ سان حواس گم ڪري ويٺو، ڳالهه صحيح سمجهيو ۽ هو خاموشي اختيار ڪري شڪار تان واپس ٿيو. قرآن شريف جي پاڪ آيتن جو مفهوم آهي ته نفس توکي بُرائي جا رستا سينگاري ڏيکاري ٿو ۽ توکي غافل ڪري ٿو. فقير جي انهي ڳالهه مان ثابت آهي ته فقيري رنگ وارا انسان بادشاهي کان وڏي بادشاهه نفس کي قابو ۾ آڻين ٿا، هُو هميشه انهي جهاد ۾ هوندا آهن.
اصغر ڏي آهين گهڻان، تون اڪبر ڏي آءُ،
متان لوڙهو لاهين مجوسي مٿان،
حيدر جي هٿان، وڙهه ته وير مارئين.
سائين جي هن بيت مان ثابت ٿئي ٿو ته اندر جي جنگ کٽڻ ئي اصل فتح آهي، باقي ٻاهرين جنگين ۾ انسان اڪثر ڪامياب ٿيندو آهي. اندر روحانيت جي دنيا آهي، روحانيت جو تعلق خالق حقيقي سان آهي، فقيري رنگ ۾ هميشه اندرين دنيا سنوارڻ جو ڏس پتو ملندو آهي. بس انهي ڳالهه جي حق جي طالب کي تلاش هوندي آهي. اندر ئي اندر ۾ هو آباد هوندو آهي. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جن فرمايو آهي ته،
“مون ۾ تون موجود، آئون اڀاڳي آهيان”
فقيري رنگ ۾ جيئڻ مرڻ، الله تعاليٰ لاءِ هوندو آهي، زندگي جو هر غم فقير جو مالڪ جي رضا ڪاڻ هوندو آهي.
ريئون، راضي روح ۾ مٿي رب رضا،
مڃيائون محبت سين قادر جي قضا،
همه سين هيڪ ٿيا، تن نانگن جي نزاع،
رضي الله عنهم ورضوعنهه، جوڳين اي جزاء،
ڏيئي ساهه سزا گُر کي گڏيا ڪاپڙي.
هي فڪر هي فن، هي موج، هي مستي آهي فڪر لطيف الستي آهي. فڪر جي تلاش ڪندڙ خود پاڻ انهي لطيفي فڪر جي واهڙ ۾ وهي گم ٿي ويا. اسان جي رهنمائي حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي اهڙي ٿيل آهي، جنهن بابت ٿورڙي غور جي ضرورت آهي، باقي سمجهه اچي وڃڻ کان پوءِ پيچرو تمام ويجهو لڳندو، زندگي آسان ٿي ويندي، پاڻ چون ٿا ته،
“ساري سبحان جوڳي جنين ياد ڪيو”
يعني پاڻ فرمايائون، باقي تو وارا ٻيا ڪم سڀ اجايا آهن، مئي کي به اگر مانُ وارو بڻائڻو اٿئي ته انهي رمز ۾ رهه. سبحان کي ياد ڪر ته توکي ته عزت ۽ مانُ ملندو پر تنهنجي مٽي به مان واري ٿي ويندي. زندگي جو مقصد پورو ٿي ويندو، الله جي ذڪر، فڪر، عبادت، خلق جي خدمت ۽ انساني ڪم جي ڀلائي ۾ تنهنجي ڀلائي آهي.
زندگي جي موجن ۽ مستين ۾ انسان ذات کانسواءِ ٻي مخلوق به عام جام آهن، هي انسان تمام گهڻو اعليٰ افضل آهي، باقي دعوتن، موجن، مستين ۽ ڪوڙين عزتن لاءِ عام مخلوق جيئان انسان نه لڳندو آهي. اشرف المخلوقات جو هن انسان جي مٿان تاج پاتل آهي، هن جي عزت ۽ قدر الله تعاليٰ ايترو ڪيو آهي، جنهن جي حق جي ادائيگي نه ڪري سگهيو آهي. هميشه ڪوڙ ۽ دنيا جي ڪنهن نه ڪنهن ڦندي ۾ ڦاٿل انسان جهوتن ۾ پورو آهي. انسان کي اڳيان سچائي ظاهر ڪرڻ بهتر آهي ته جيئن اندر پاڪ ڪري مالڪ جي حق جي ادائيگي ڪري سگهي، باقي کائڻ پيئڻ وارا ته گُهر کوڙ آهن.
هن جوڳ جا جوڳي، ٿيا کائڻ جاکرا،
دوستن کي دعوتن جا، پري پوان پرا،
ڀڄو ڀت گراهه تي، ڏين نيش نرا،
جي چونڊين ذرا، سي لاهوتي لڏي ويا.
انسان جي اصل ڪمائي ذڪر خالق ڪرڻ ۾ آهي، باقي سائين جي هن بيت ۾ اڄوڪي انساني زندگي جو احوال اوهان جي اکين جي اڳيان آهي. هميشه کان انسان سفر ئي سفر ۾ آهي، هن انسان کي اڃان به اڳتي جو وڏو سفر ڪرڻو آهي، هتي ئي انهي ڳالهه کي ڳولڻو آهي.
جيڪي هِتِ نه هوت پسن،
سي ڪيئن پر پسنديون ڪيچ ۾.
هي هڪ رمز آهي، جنهن کي جوڳي لوچين ٿا، ڳولڻ سان سڀ ڪجهه ملي ويندو آهي، ڪامل رهنما ۽ رهبر جي ضرورت هوندي آهي.
جيئن ٿا پُڇن ان کي، تيئن جي پُڇن الله،
رڙهي لڌائون راهه، لٿين لڪ لطيف چئي.