سڪ سڪندين لاهه، وڇوڙيا ميڙ پرين
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي فڪري سوچ جو جيڪڏهن مطالعو ڪيو وڃي ته سائينءَ جي اندر ۾ محبوب جي لاءِ لوچ تمام اونھي آهي. سائين جن جي سورمي ڪردارن ۾ سُر سھڻي به هڪ تمام وڏو ڪردار آهي. سُر سھڻي جي باري ۾ محققن جا مختلف رايا به ڏنل آهن پر مائي سھڻيءَ جي درگاهه سنڌ جي تمام مشھور شھر شھدادپور ضلعي سانگھڙ سنڌ ۾ واقع آهي. سھڻي نگر جي هڪ سنھڙي گھٽي مائي سھڻيءَ جي درگاهه شاهپور روڊ تي شهدادپور ۾ واقع آهي، جتي هر سھائي جمعي جي رات شاهه سائينءَ جو راڳ ڪيو ويندو آهي. ميھار جي مزار مرڪزي بازار شھدادپور ۾ هڪ ننڍڙي چوکنڊي آهي. ميهار جو آهون دانھون ڪري رهيو آهي، سھڻيءَ جو ٻڏڻ وارو منظر سائينءَ جي اکين سان جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته ڪيترو ڀوائتو آهي،
ڪنڌيءَ جھليو ڪانھن، عاشق اڀو آهون ڪري
تو ڪيئن ٻوڙي سھڻي، ٻيلي منھنجي ٻانھن
درياهه توتي دانھن، ڏينديس ڏينھن قيام جي!
لطيف سرڪار جن ڪنھن به عشقيه داستان کي همت ۽ حوصلي کانسواءِ نه ڳايو آهي. عشق جو وڏي ۾ وڏو مطلب تلاشِ يار هوندي آهي. عشق ڪنھن سبب يا ڪارڻ جو محتاج نه هوندو آهي. هڪ سھڻي کي عشق جي اوج ٻيو درياهه کي موج، عشق سھڻيءَ کي اعلى مقام نصيب ڪري ڇڏيو. انسان ته ڪيترائي آيا آهن، هن ڌرتيءَ تي زندگي گذاري هليا ويا آهن، انھن جو ڪو ڏس پتو نه آهي. مٽيءَ جو خلقيل انسان مٽي سان ملي ابدي ننڊ سمھي رهي ٿو. خالقِ اڪبر جي تخليق جو ڪجھه انداز ئي اهڙو آهي، پر اڄ به اُهي انسان زنده آهن جن پنھنجي زندگي عشق ۾ گذاري. فقيرن جي ڪھاوتن موجب زندگي ته بس عشق واري آهي، باقي ته اوهان حياتي ڪارين منڌيئڙن ۽ ليڪن کان سواءِ ڪجھه به ناهي. عشق جو مطلب عشق آهي، اُهو حقيقي هجي يا مجازي هجي. عشق الله سان ٿئي ته حقيقي، باقي ان جي مخلوق سان ٿئي ته ان کي عشق مجازي چئبو آهي. پر اُهو به عشق آهي، جنھن به شعبي سان عشق ٿي وڃي ٿو، اُهو ان جي سڃاڻپ جو سبب ٿي وڃي ٿو.
سيءِ سيارو، پاڻي پارو، گھڙي وسندي مينھن
هلو ته پڇون سھڻي، جا ڪر ڄاڻي نينھن
جنھن کي راتو ڏينھن، ميھار ئي من ۾.
سھڻي هجي يا سسئي، ليلان هجي، سامونڊي، نوري هجي يا ڪيڏارو انھن سڀني داستانن تي سائين تقدير کي مٿانھون ڄاڻيو آهي، جيئن سائين سھڻيءَ جي باري ۾ چيو آهي ته
نه ڪاني نه ڪانھن، نڪو ڏوهه قلم جو
انگ اُتي لکيو، جت نه رسي ٻانھن
ڪنھن کي ڏيان دانھن، قضا قلم وهايو
تقدير جي ڪاتب ڪجھه اهڙيءَ ريت لکيو آهي، جنھن ۾ نه قلم هو نه ڪاني هئي، تقدير جو باب اسان جي پھچ کان پري لکيل آهي، جنھن تائين اسان جي ڪابه رسد ناهي. تقدير جي لکيي تي اسان دانھي به ته نٿا سگھون. هن بيت ۾ سمجھه جي ڳالھه آهي ته سائينءَ جن سھڻي ۾ انسان جي زباني مالڪ سان مخاطب آهي، اسان جي وس ۾ ڪابه ڳالھه ناهي، نه پنھنجي مرضيءَ سان هتِ آيا آهيون نه هتان پنھنجي مرضيءَ سان وينداسون، نه زندگي وس ۾، نه موت وس ۾، نه عزت تي قابو، نه ذلت کان بچاءُ. ڪنھن کي سائين ڪو به اختيار ناهي، نه صحت تي غلبو، نه بيماري تي وس، ڪيترو طاقتور انسان، ڪيترو بيوس آهي؟ سڀ انسان ۽ ٻئي مخلوق پنھنجي تقدير جي پويان هلي رهي آهي. تقدير جي هن وڏي موضوع تي سائين مرشد سرڪار جن تمام گھڻو بحث ڪيو آهي، اسان جي ڀلائي جو ڪارڻ به تقدير تي يقين آهي، نه ته انسان گمراهي جا دروازا کڙڪائيندو آهي،
سانوڻ گھڙي سڀڪا، هي سرهي سياري
تن وڌائين تار ۾، ارواح جي آري
محبتي ماري، ڪونھي داد درياهه ۾.
سائين جن فرمائين ٿا ته سانوڻيءَ جي موسم درياهه جا چڙها ٿين ٿا. گرمي جي موسم ۾ انسانن توڙي جانور کي مينھوڳيءَ واري موسم پسنديده هوندي آهي. سانوڻيءَ ۾ سنڌو ۾ ٻوڏ واري صورتحال هوندي آهي، پر سھڻي ته ان جي ابتڙ ڪري رهي آهي. هي سياري جي موسم پنھنجي محبوب سان ملڻ لاءِ سياري جي سيءَ واري موسم پاڻي ۾ گھڙي هڪ ڪناري کان ٻئي ڪناري تائين وڃي پنھنجي محبوب تائين پهچي ٿي. عشق ته هڪ جذبو جيڪو روح ۾ ايندو آهي، پر سھڻي روح جو چيو ڪري تن کي تار ۾ وجھي ٿي، پر جيڪڏهن درياهه وٽ انصاف هجي ها ته هو محبتين کي هرگز نه ماري ها.
ساهڙ ڌاران سھڻي، نسوري ناپاڪ
نجاست ناهه ڪا، انھين جي اوطاق
هُو جي کير پياڪ، پاسي تنين پاڪ ٿئين
هن بيت ۾ سائين فرمائين ٿا ساهڙ کانسواءِ سھڻي نسوري، بلڪل ناپاڪ آهي، يعني ان جو مطلب هي آهي ته جيڪڏهن هُو، ساهڙ سان گڏ آهي ته پاڪ آهي، هُن وٽ ڪنھن به قسم جي نجاست ناپاڪائي نه آهي. انھيءَ خيال کي پري ڪرڻ جي لاءِ سائينءَ جو فرمان آهي، هنن جي صحبت ۾ ويھڻ وارو به پاڪ ٿي وڃي ٿو. سُر سھڻيءَ ۾ سائين انسان کي توحيد جي هدايت پڻ ڪري ٿو، جيڪڏهن تون ان تي ڪامل ٿي هنن بيتن کي پڙهندين ته توکي ڪجھه هڙ حاصل ٿيندو.
ساهڙ جا سينگار، مون اڻ لکيا اڳ هئا
نڪا ڪن فيڪون هئي، نڪا ٻئي پچار
ملڪنيان مھند هئي، توڏي جي تنوار
محبت ساڻ مھيار، لائيائين لئون لطيف چئي.
توحيد جي هنن بيتن پڙهڻ سان انسان جي اندر وجد طاري ٿي ٿو وڃي ته سائين تقدير جي لکيل انگ کان به اڳ جي خبر هئي. اڃان هن ڪائنات جو تصور به نه هو. الله تعالى ڪن فيڪون ڪانه چئي هئي. نه ڪا ٻئي تنوار هئي. ڇو ته هن دنيا جي وجود جو تصور ايندي ئي سڀ کان پھرين “ڪن فيڪون” جو خيال دل ۾ ان ڪري ايندو آهي ته مالڪ سائين پاڻ ان ڳالھه جي شاهدي ڏني آهي. مون سڀ کان پھرين ڪُن چيو، پوءِ ڪائنات خلقي آهي. ڇا ته سائين جي تصور جي پرواز ڪمال آهي.
ڀيلي ڀلائي، پسي چِٽَ چري ٿي
ٻر ٻر ٻڏي سھڻي، ويرن ۾ وائي
ڪيچي ڪيرائي، لال لھرن وچ ۾
ٿورڙو سوچ جو دائرو اڳتي ڪجو، انسان کي سھڻي سمجھي تصور ڪجي ته اسان کي هن ڪوڙي دنيا جي لالچن موهي وڌو آهي. اعلى درجي جو انسان نيچ لوڀ ۾ ڦاسي پيو آهي. هُو پنھنجو وقت فضول وڃائي رهيو آهي. دنيا جي هن درياهه ۾ لالچ، آتشي اوڙاهه ۾ وڃي پيو آهي.
دنيا سڀ درياءَ، ڪو ڪو تارو تنھن ۾
هڪڙي لھر لوڀ جي، ٻيو آتشي اوڙاهه
طلبن توڙاء، موڙي چاڙهيا مڪڙا
زندگي جي هنن لاهن چاڙهن جو ذڪر سُر سھڻيءَ ۾ ٿيل آهي. هن دنيا سان محبت انسان لاءِ تڪليف جو سبب بنجي ٿي. سائين جي خيال جو ذڪر صرف ميھار واري سھڻي جو ناهي، ڪڏهن پاڻ سھڻي، ڪڏهن سھڻي کي صلاح ڏيندڙ سائين جن ٿين ٿا،
گهڙو ڀڳو تان گھوريو، مر ٻيڙ ٿئي ٻانھين
“طالب المولى مذڪرون” ايءِ پر اسانھين
پوان مَ پانھين، مون ميھار من ۾.
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي بيتن جو تسلسل ڪڏهن ڪنھن هنڌ تي نٿو رڪجي، خيال جو تصور انسان کي بلندين تائين پھچائي ٿو. سائين جن جي ڏس پتي مان ائين محسوس ٿو ٿئي، ڄڻ ته سائين جن سھڻي سان يا گڏ هئا يا ته اکين ڏٺو احوال ڪيو آهي،
وڻن ويٺا ڪانگ، وچين ٿي ويلا ڪري
گھڙي گھڙو هٿ ڪري، سڻي سانجھي ٻانگ
سيئي ڍونڍي سانگ، جتي ساهڙ سپرين.
پکي واهرن تي ويھي ويا آهن، پر ڪانگ سڀني پکين کان پوءِ اچي واهري تي ويھندو آهي. صبح جو هڪ طرف پيا ويندا آهن، شام جو ٻئي طرف ٻوليندا ويندا آهن. وچين نماز کان سھڻيءَ جي تانگھه ٿئي ٿي. دلو کڻي سانجھي اذان ٻڌي، سھڻي درياهه جي طرف نڪري ٿي. انھن جاين جي تلاش ڪري ٿي، ميهار جو وٿاڻ آهي، اُهو ميھار ڪھڙو آهي، انھي بابت سائين جن ٻڌائين ٿا ته اُهو ڪير آهي،
پڇن جي ميھار کي، پڇي سي ميھار
“فذڪروني اذڪرڪم،”، ايءِ پروڙج پچار
ترهو تنين تار، عشق جنين کي آڪرو
جنھن جي اوهان کي ڳولا آهي، اُهو اوهان کي به تلاش ڪري ٿو. اُهو ميھار هجي يا مالڪ، بس تون پنھنجي اندر جي آئيني ۾ ان کي تلاش ڪري ته ڏس، ان جي لوچ رک ته سهي، پر هتي سائين جن فرمائين ٿا، منزل ان کي ملندي جن جو عشق آڪرو هوندو آهي، ان جو ترهو تار مان هليو ويندو آهي،
چانھڪ چري تار تري، آئيون مٿي کوهه
سڻي سڏ محمدصه جو، راضي ٿيندا روح
مينھون ساڻ صبوح، پرچي پار لنگھينديون.
سائين جن جي ڪيفيت جو ڪو به انت ناهي، حضرت علي رضه سائين جن جو قول آهي ته مومن ڪافي ڪيفيتن ۾ گذاري ٿو. حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن جو ميھار وارو تصور به ڪو عام تصور ناهي، توحيد جي هنن سورمين ۾ سائين هميشه حق جي ڳالھه سورميءَ جي انداز ۾ ڪئي آهي.
جڙ تڙ تک تنوار، وڻ ٽڻ وائي هڪڙي
سڀئي سنئين ڪرين، سندا سوري وار
همه منصور هزار، ڪھڙا چاڙھيو چاڙهي.
سائين جن فرمائين ٿا ته، جڙ ۾، تڙ ۾ يعني پاڻي ۾، تک ۽ سڀ اوهان جي تنوار آهي. هت ته سڀئي منصور دعوى تي آهن، پوءِ ڪنھن کي سوري تي چاڙهيندين، سڀ صفت مالڪ سائينءَ جي آهي،
سڪ سڪندين لاهه وڇوڙيا ميڙ پرين
ايڏي سگھه سچا ڌڻي، توئي کي جڳاء
تن جنين جو طالبو، مھر تنين کي پاء
ميڙائي جو ماء ڪانگ لوندو ڪڏهين.