غافل غفلت ڇوڙ، تون ڪيئن اناسي اُوجھرين
مرشد سائين حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن پنھنجي زندگي جا ڪيترائي سال سفر ۾ گذاريا. جيسلمير جي ڏِس کان ٿيندا، لاهوت لامڪان تائين، وندر، پٻ، حب، سڳر پٽيون ۽ هاڙهو تائين هليا ويا، تونگ تائين سائين سفر ڪيا. ان کانسواءِ پاڻ سنڌ ۽ هند جو سير ڪيائون. ملڪان ملڪ ڏوري لڌائون. باقي روحاني سير ته سائين “لاحد” جي حد تائين لوچي ڏٺو آهي، جنھن جو انت ئي ڪونھي ڪو. سائين پاڻ اُهي سفر ڪيا آهن جن بابت اڃان تائين ڪا خاطر خواهه معلومات ڪَٺي نه ٿي سگهي آهي. اسان انتھائي مصروف آهيون ته هن بيت جي لفظ۾ زِير آهي. هُن بيت جي لفظ ۾ زبَر آهي. عقلي دليل ته دنيا واري علم لاءِ ڏئي سگهجي ٿو پر آسماني علم جي لاءِ عقيدو گھربل آهي.
ڪرڙا ڏونگر ڪھ گھڻي، جبل گُونا گُون
ليڙن جون لطيف چئي،“تونگ” تنوارونپون
جن ڏٺو پير پنھون، سي نڪي رون نه چون
هوندن مٿي هون، لاڳاپا لوڪ جا
سڀني ماڳن مڪانن جا بيت ڏيڻ ممڪن ناهن. سائين جن ته تمام گھڻا ماڳ گھميا آهن. زندگي جو سفر ته هلندو رهندو آهي، فقيرن پنھنجي زندگي پنھنجي مالڪ جي حوالي ڪري ڇڏي آهي. ڏيئا اُتي ٻرندا آهن جتي اونداهي هوندي آهي. روشني ڦھلائيندڙ فقير اڪثر اڪيلائي واري زندگي جا ٻين جي ڀلائي لاءِ پنھنجي زندگي جا تجربا ڏسين ٿا. ڪتابي صورت ۾ يا شاعري ڪري مالڪ جي مخلوق جون راهون کولي ويندا آهن. الله سائين انھي فقراءَ جون مقرريون مختلف جڳھن تي ڪندو آهي. اسان خوش نصيب قوم آهيون جو اسان کي لطيف سائين جن جھڙو رهبر مليو آهي، جنھن انسان جي لاءِ حق جي راهه ڳولي لڌي آهي، محبت جو پيغام عام ڪيو آهي، سھپ جو نه کٽندڙ درس ڏنو آهي، وقت جا بااثر به لطيف سائين کي حق جي راهه کان هٽائي نه سگھيا، ڪڏهن ڪڏڻي گھوڙي تي سائين جن کي چاڙهيو ويو ته ڪڏهن زهر ڏنو ويو. ٽي دفعا جھيڙو ڪرڻ جي ڪوشش پڻ ڪئي وئي جيڪا ناڪام ثابت ٿي. هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين سائين جن کي هجرت ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو. سياسي بااثر شخصيتن انتھائي ڪُڌا ڪم ڪيا. الله جي ولين مالڪ سائين جي رضا ڪارڻ جانين جا نذرانه پيش ڪري ڇڏيا. حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن پنھنجي فقيرن کي سھپ ۽ امن سان رهڻ جو حڪم ڏنو، جنھن جي نتيجي ۾ لطيفي فڪر اڄ به عروج تي آهي. ذڪر ۽ راڳ ڪري لطيفي فقراءَ دل ريجھائي رهيا آهن. انسان جي شعور جو علمان جي ڪمن مان لڳائي سگھجي ٿو. لطيفي شعور اسان جي نجات جو ڪارڻ بڻجي ٿو. جيڪڏهن ان سان دل لڳائجي ته اسان جي رهبر جي زندگي اسان جي لاءِ مثال آهي ته پاڻ ڏکيائين کي منھن ڏئي اسان جي لاءِ سکيو رستو ڳولي لڌو آهي. سائين جو سفر اسان جي زندگي جي سفر لاءِ انتهائي ڪارآمد ثابت ٿيو آهي. الله سائين جا پنھنجا قانون آهن، جنھن کي پاڻ پسند ڪندو آهي، ان کي تڪليفن جي سمنڊ ۾ اُڇلي ڇڏيندو آهي.
تاروُ تريو وڃن، ننڍا وڏا واهڙا
هئي ٻر اَڻ تارن، ڳرا مٿن مولھيا
فقيرن پنھنجو پاڻ کي ڏکيائيون ڏئي انسانيت جي لاءِ سُک جون راهون کوليون، پر اسان اڄان هستي جي باري ۾ ڳالھائي رهيا آهيون جن نه صرف انسانن لاءِ پرپوري مالڪ جي مخلوق جو خير گُھريو آهي. مالڪ سائين سان پيار ڪندڙ لطيف سائين جن تڪليفن کي تمام گھڻو منھن ڏنو آهي. زندگي اسان جي پر امانت الله جي آهي، جنھن جي قيمت جو اندازو نٿو لڳائي سگھجي. فقيرن پنھنجي زندگي جا آرام وارا لمحا وڃائي تڪليفون سھي الله تعالى جي انسانيت لاءِ ڏينھن رات هڪ ڪري انھن انسانن جي لاءِ ڀلائي جو رستو ڳولي لڌو جن پنھنجي اجائي زندگي وڃائي آهي. انسان پنھنجي مادي خواهشن جي ڪري ايندڙ وقت لاءِ جيڪي ننڊون ڦٽائيندا آهن، اُهي ابدي آرام ڪندا آهن.
ليل نه جاڳين لک سين، ڪُلي نوم ڪياءِ
قم ٿي پھچ قريب کي، اجليس تو نه جڳاءِ
مُٺي مھمانن سين، ويھيرات وھاءِ
جيلانھنننڊ ڪياءِ، روز رهين ٿي راهه ۾
ليل جي معنى رات آهي. سائين جن فرمائين ٿا ته هڪ رات به نه جاڳئين، سڄي رات سمھي گذاريئي، قُم عربي لفظ آهي، جنھن جي معنى آهي اُٿي هَل، نڪري وڃ، پنھنجي عشق جي تلاش ڪر، مٺي مھمانن سين سڄي رات ويھي گذار، زندگي ٿوري آهي، سنڀرندي سنڀرندي زندگي گذري ويندئي، ڪو مقصد کڻي جيئڻ ئي اصلي جيئڻ آهي. تاريخ جا ورق گواهه آهن ته اُهي انسان تاريخ جي ڪتابن ۾ موجود آهن جن ڪو مقصد کڻي زندگي گذاري. باقي زندگي ته ٻي مخلوق به جئي پئي. سسئي جو مقصد پنھون هو، سھڻي جو مقصد ميھار هو، ليلان چنيسر لاءِ زنده هئي. الغرض اُها ڳالھه جامع مطالعي طلب آهي ته جنھن جو رخ نظرياتي هجي، اهڙي ريت الله سائين جا ولي فقط مالڪ سائين جي رضا جي لاءِ زندگي گذارين ٿا. اوجاڳا اکين ڏيئي سڄيون راتيون جاڳي مراقبا ۽ ذڪر ڪري پنھنجي خالق کي راضي ڪرڻ جا جتن ڪن ٿا. دنيا جي ڪاروبار کي ڪوڙو وهنوار سمجھن ٿا. شريعت تي هلي طريقت ماڻين ٿا. معرفت جي مزي ۾ رهي هُو حقيقت جي رازن کان واقف ٿين ٿا. مالڪ انھن مان راضي آهي. هُو ڌڻي جي هر رضا چمي اکين تي کڻن ٿا. نه ڪنھن سان دشمني نه ڪنھن کي ڏکوئين ٿا. جيڪا رکي سکي ماني هوندي اٿن ان جو ڀور کائي شڪر ادا ڪري سڪون جي ننڊ سمھن ٿا. اڄ جو انسان هر قسم جا گناهه ڪري نفس جي غلامي ۾ ڪا به قسر نٿو ڇڏي. اسان وٽ ابتو رواج آهي. گناهه ڪري سڪون گھرون ٿا. ڀلا برائي ۾ به ڪو سڪون آهي ڇا؟ هرگز نه هي اسانجي ناقص سوچ جو نتيجو آهي، جھڙو ٻج پوکيندو اُهڙو ئي وڻ ڄمندو.
وکر وھايو لوڻ، رُنگ کستوري ٿو گُھرين
لوڻ جي عيوض دنيا وارا به کستوري ڪو نه ڏيندا. گناهه ڪري مالڪ کان سٺي اميد ڪيئن ٿو رکين؟ لاشعوري طور ڪيل غلطيون سائين معاف ڪندو، باقي ڄاڻي واڻي ڪيل ڏوهه ڪيئن بخشائيندو؟ بس الله ته الله آهي عدل ٿيو ته ڪلنگين وارا به ڪنبندا. باقي فضل ٿيو ته ڪو به رحمت کانسواءِ نه رهندو، سڀ بخشيا ويندا. جيئن حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن فرمايو آهي ته
هڪڙي تُوراڙي ڏوهه ترندا، ٻئي پائيان ڇا
پھر نه پائي، وسينڪا واهه
لرزيا لنڱ لطيف چئي، سوم انھي جا سا
فضل ڪج فتاح، ٻئي توراڙي ٻاجھه جو
معافي به گُھري ويندي ته ملندي. باقي مالڪ سائين کي ته سڀ ڳالھه وڻندي آهي، جن جون قبرون روشن آهن، انھن به مالڪ در ٻاڏايو آهي، اسان ڪيترا به گناهگار آهيون پر الله جي رحمت اسانجي ڏوهن کان تمام گھڻي وسيع آهي. جيئن سائين مرشد سرڪار فرمايو آهي ته
ستر ڪر ستار، آئون اُگھاڙي آھيان
فقيرن انسانن لاءِ ڪم ڪيو. پاڻ نه دولت، نه شھرت گهريائون، بک اندر ۾ رکي انسان جي ڀلائي لاءِ شاعريون ڪري ڪتاب لکي اسان جي لاءِ فڪرمند رهيا. اسان ڇا ڪري رهيا آهيون، اُهو اندازو اوهان پاڻ لڳائي سگھو ٿا. شاعري هجي يا ڪا لکڻي مشاهدي کانسواءِ ڪوڙي ڳالھه آهي. سائين مرشد سرڪار اسان کي وندر، پٻ، هاڙهو، تونگ، سڳر پٽيون ۽ وڏاوڻ وڻڪار جا سڀ مشاهدي سان ٻڌايا آهن. هڪ دفعو اوهان جو سفر سسئي جي ڪيل پنڌ تي ٿئي ته اوهان کي اندازو ٿي ويندو ته اهو ڪيترو ڏکيو سفر آهي، جيڪو سسئي پنھنجي ور پنھون لاءِ ڪيو هو. تڪليفن جا پھاڙ اڪيلي عورت جي مٿان ڪيئن ڪريا هئا. مشاهدي جا ٻه طريقا آهن. هڪ اکين سان ڏسڻ ۽ ٻيو روحانيت سان پسڻ. ڪئين صديون اڳ سسئي جو واقعو ٿي گذريو آهي پر لطيف سائين جن ان بابت فرمائين ٿا ته
سسئي کي سڏ ٿيو، اسان اولاڻو
ڪونھي پڄاڻو، اڻ ڪوٺي ڪامَ ڪريو
ڪمال جي ڳالھه آهي ته سائين جن فرمائين ٿا ته جيڪو سڏ سسئي کي ٿيو اُهو اسان ٻڌي اولاڻو ڏنو هو، يعني روئي پيو هئس، ڇو ته جنھن کي سڏ ٿيو آهي اُها ئي انھي راھه تي وڃي سگھي ٿي ٻيو ڪو به نٿو رسي سگھي. هي روح جي اُڏام آهي. جيڪا وقت ۽ فاصلن جي محتاج ناهي هوندي. جن فقيرن پنھنجي زندگي مالڪ جي حوالي ڪئي انھي لاءِ ڪائنات جي ڌڻي ڪافي ساريون شيون فقيرن جون محتاج ڪري ڇڏيون.
جي ڪيڙي ڀر ڪنبن، نانگ به نمن ان کي
حضرت سيد شاھ عبداللطيف ڀٽائي جن فرمائين ٿا ته جيڪو ڪيڙي جھڙي ننڍڙي مخلوق کان به ڊڄي ٿو، خطرناڪ نانگ به ان جي اڳيان نمن ٿا. اسان اگھور ننڊ ۾ ستل انسانن جيئان زندگي گذاري رهيا آهيون. اسان کي دنيا جو فڪر وڏو آهي پر اڳتي جي سفر لاءِ بلڪل ڪو نه ٿا سوچون. نه هن دنيا ۾ پنھنجي مرضي سان آيا آهيون، نه وري هتان پنهنجي مرضي سان وينداسين. خبر هوندي به لاعلمي واري سوچ رکون ٿا.
ستين سنجهيئي، منھن ويڙهي مئن جيئن
اوجاڳو اکين کي، ڄاتئي نه ڏيئي
هٿان تو پئي، ڪچو ڪيچين کي ڪرين
اسان اڪثر پنھنجو الزام ٻين تي هڻڻ جا ماهر آهيون، پر اسان پنھنجي پاڻ جو محاسبو ڪنداسون ته ڪجھه اسان جي غلطي ضرور نظر ايندي، اوجاڳو اکين کي ايندو ته منزل ڪا به پري نه هوندي.
غافل غفلت ڇوڙ، تون ڪيئن اناسي اوجھرين
چُپا تان چري ويا،وڃي پھتا توڙ
نيڻين ننڊ اکوڙ، جم ورن۾ واڪا ڪرين