جي فنا ٿيا فقير، هَلو تڪيا پَسون تن جا
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي حياتي فقيري رنگ جي هن اهڙي ماحول ۾ گذري، جتي خانگاهي نظام پڪو بنياد وڌو، جتي روحاني علم ۽ شرعي علم اخلاقي طور پريڪٽيڪل ڪري ڏيکاريو. سنڌ جي هن مڪتب گاهه جو مقام اعليٰ آهي، هي ڀٽ شاهه جي هڪ اوطاق نه هئي پر هڪ روحاني يونيورسٽي هُئي، جتي مُلڪان مُلڪ ماڻهو ايندا هُئا. ڪابل کان عربستان جا فقير اچي، هن روحاني مڪتب خاني مان فيض حاصل ڪندا هُئا.
“ڪي اوتين عرب ۾، ڪي ڪابل ۾ ڪَتِن”
ڪيترائي فقير هتي آيا، جيڪي هتي جا ٿي رهجي ويا. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي وڏي اوطاق تي فقيري جو سلسلو اڃان تائين قائم آهي. ڪي راڳي فقير، ڪي ننگ وارا فقير ۽ ڪي انهن جا خدمتگار فقير سلسله به سلسله اچن ٿا.
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي فقيري جو سلسلو سندس خانداني نظام ۾ به هو، ڇو ته حضرت حبيب سائين جن جا ڪيترائي مريد هُئا، پر سائين جن هڪ نئين درسگاهه جو نظام متعارف ڪرايو، جتي شريعت، حقيقت، طريقت ۽ معرفت جو نظام هو. جتي جا فقير هڪ مڪمل انسان هُئا، اشرف المخلوقات جي حقن جي ادائيگي جهڙا فرض انجام ڏيئي رهيا هُئا.
شيئنون شريعت جا تابع ٿيا تمام،
تن کي طريقت جي، من ميغ مدام،
هلن حقيقت ۾، معرفت مقام،
اِن الذين آمنون و عملو صالحات، آهي تن آرام،
جنت پيتائون جام، گُر کي گڏيا ڪاپڙي.
هن فقيري نظام جو هڪ حصو فقير غلام حيدر نظاماڻي بابا سائين جن پُڻ هُئا، بابا سائين فقير غلام حيدر نظاماڻي 1933 ڌاري ڳوٺ حيات خان نظاماڻي ۾ ڄاوا هُئا. بابا سائين جا وڏڙا ماتلي شهر مان لڏي اچي شڪار گاهه واري علائقي ۾ 1890ع ڌاري آباد ٿيا، محمد خان نظاماڻي ۽ سندس خاندان جي ناراضگي جي ڪري پاڻ حيات خان جي ڳوٺ ۾ آباد ٿيا ۽ اُتي شادي ڪري ويهي رهيا. انتهائي شريف نفس انسان هوندا هُئا، محنت مزدوري سان لڳاءُ رکڻ وارا انسان هُئا، حڪمت سان نظاماڻي قبيلي جو تعلق پُراڻو آهي، ان ڪري پاڻ حڪمت به ڪندا هُئا، پر هڪ ٻهراڙي جو مشهور مرض جنهن کي ڇِڪي چوندا آهن، انهي جي هٿ هڻڻ جا ڪاريگر هوندا هُئا، نارن ۽ حرلن تي ماڻهو صبح جو نيراني اچي قطار ۾ ويهي رهندا هُئا. فقير محمد خان نظاماڻي کي الله تعاليٰ ٽي فرزند عطا ڪيا، حاجي خان، فيض محمد ۽ حاجي شير محمد نظاماڻي، شير محمد انتهائي پاڪيزگي رکڻ وارو انسان هو، هميشه خوش لباس هوندو. فقير حاجي شير محمد نظاماڻي جي دوستي ڪيهر فقير جت، هاڻوڪا لنجواڻي سان ٿي، ڍڳن جي ونگارن ۾ ڪيهر فقير جي پڻ فقير شير محمد مدد ڪندو هو ۽ ٻئي هڪٻئي جا ٻانهن ٻيلي هُئا. ڪيهر فقير راڳي فقير هو، جمع جي رات جو اڳواڻ هو، ڪيهر فقير جي آواز جو چرچو ملڪان مُلڪ هوندو هو.
“توکي سَنَد سسئي، سندي لنئون لغار”
بس هن بيت جي سِٽَ مطابق هڪ لغار لڳي ۽ فقير غلام حيدر نظاماڻي (بابا سائين) راڳ به سکيا. بابا سائين جن راڳ جي سِکيا فقير خان محمد نظاماڻي کان ورتي، پوءِ هر اربع جي رات راڳ جو مڪمل انتظام ڪيو. اِهو راڳ پندرهن سالن تائين سندن هِن فقيري آستاني تي جاري رهيو. انهي ڳالهه کي ڏسندي ڳوٺ وارن اعتراض به ڪيو ته شير محمد اوهان جو پٽ غلام حيدر هاڻ صحيح رستي تي نٿو هلي. فقير شير محمد هڪ تاريخي جملو پنهنجي زبان مان ادا ڪيو ته، الله تعاليٰ اوهان جي اولاد کي به انهي راهه تي آڻي، انهي ڳالهه جو اثر بابا سائين جن جي پوري حياتي تي حاوي رهيو.
ڪڇي ڪاڇوٽي، نانگن ٻڌي نينهن جي،
جهڙا آيا جڳ ۾، تهڙا ويا موٽي،
سِچ نه سُتا ڪڏهن، لاهي لانگوٽي،
تنين جي چوٽي، پورب ٿيندي پڌري.
فقير ابراهيم خاصخيلي جي دور کي لطيفي راڳ جو سونهري دور ڪري چيو ويندو آهي، سنهي ڪڙي جي راڳ جي مجدد فقير راڳ کي هڪ نئين دنيا بخشي، جنهن تي ڪيترائي فقير اعتراص ڪندا هُئا ته وري ڪيترا خوشي مان انهن جي ڳالهه قبول ڪندا هُئا. ابراهيم فقير جي دور کانپوءِ غلام شاهه لطيفي جو دور به پنهنجو مٽ پاڻ هو، ٽه سيد غلام شاهه، نور محمد شاهه، ميرل شاهه، مير محمد عرف ميرو فقير لنجواڻي راڳ ۾ هڪ ڀلوڙ جوڙ طور سامهون آيا، انهي دور ۾ بابا سائين جن کي سائين درگاهه تي خميس جي رات راڳ لاءِ ڏني، لطيفي سلسلي ۾ خميس جي رات راڳ ڪنهن کي به مليل نه هو. بابا سائين جن پنهنجي استاد فقير خان محمد عرف خان فقير کي وٺي درگاهه تي راڳ جي شروعات ڪئي، هي سلسلو سندن زندگي جي آخري لمحن تائين جاري رهيو.
“ڀلي ڪَر ٿيوم، هي سنڱ ٻاروچن سين”
پاڻ هر جمع رات سگهڙ ڪچهري ڪري حديثن، ڏورن ۽ بيتن جون مقرر ڪچهريون ڪرائيندا هُئا، سندن حافظو ۽ دماغ ڪمال جا هوندا هئا، هڪ ڏينهن چيائين جيڪڏهن چند گهڙِيون ڪنهن ساڻن گڏ گهاريون ته اُهو فقير سائين جي ذهن تي هميشه لاءِ ياد رهندو هو. حاجي روشن شاهه رسالو پڙهڻ لاءِ ڏنو ته پندرنهن ڏينهن کانپوءِ لطيفي رسالي جا ٽي سُرَ ياد ڪري ويا، جنهن جي ڪري حاجي روشن علي شاهه اُهو رسالو بابا سائين جن کي تحفي ۾ ڏنو ۽ چيو ته، مون وٽ هي رسالو ٽي سال رهيو آهي، مونکي بيت ايترا ياد نه رهيا، اوهان انهي رسالي جا حقدار آهيو. جڏهن ته سندن تعليم به پرائمري هُئي، پاڻ پرائمري تعليم ڳوٺ اجن شاهه مان پرائي هيائون ۽ ٻڌائيندا هُئا ته سندس استاد ان وقت ۾ ڪمال جا هوندا هُئا، پرائمري تعليم واري انسان اڳيان (پي ايڇ ڊي) وارا لطيفي بيت پڙهندي ٿڙڪندا هُئا. لطيفي رسالي جا پاڻ حافظ هُئا.
بس انهي ڳالهه تي ڪارآمد ٿيڻ فقيري واري صنف آهي، فقيرن پنهنجي جسم ۽ جان کي تڪليفون ڏئي الله کي راضي ڪيو. بابا سائين فقير غلام حيدر نظاماڻي جي شخصيت هڪ اداري جيئان هُئي، پاڻ سڀني لاءِ شفيق ۽ ٻاجهارا هوندا هُئا. فقير سائين غلام حيدر نصف صدي درگاهه ڀٽ شاهه تي راڳ جي حاضري ڀريندا رهيا، وڏي اوطاق جي مرمت به ڪرائڻ سندن ذمي هوندي هُئي. سيد محمد جڙيل، لائق ڏنو فقير، سيد غلام شاهه راڳي ۽ ٻين فقيرن سان تمام گهڻي نياز مندي هوندي هُئي، مونکي بابا سائين 1999ع ڌاري راڳ جي سکيا ڏني، پوءِ پاڻ فقير الهڏني جي حوالي ڪيو. سن 2000ع ڌاري پاڻ مونکي راڳ جو بيت درگاهه تي ڏياريو، جڏهن بيت ڏنم ته پاڻ تمام گهڻا خوش ٿيا ۽ پاڻ چيائون ته، اڄ منهنجي زندگي جو خواب پورو ٿيو، بابا سائين جن چيو ته منهنجي قبر کي به ملائڪ مبارڪون ڏيندا. بس انهي ڳالهه جي ڪري منهنجي نسبت سرڪار سان ڳنڍجي وئي، جيتوڻيڪ ننڍپڻ کان ئي اسان جي پريت لطيف سائين سان هوندي هُئي.
پاٻوهي هيڪار، منجهان سڏ ڪيو،
سو مُون سڀ ڄَمار، اورڻ اُهوئِي ٿيو.
13 محرم الحرام تي پاڻ درگاهه شريف ڀٽ شاهه تي راڳ ڪري 14 محرم مطابق 29 مارچ 2002ع تي جمع جي نماز جو خطبو پاڻ پڙهي ۽ نماز جي امامت ڪري اچي اوطاق تي ويٺا، لطيف سائين جا بيت پڙهندي پڙهندي، پنهنجي کٽ تي سُتا ۽ سدائين لاءِ اسان کان جسماني طور وڇڙي ويا.
مرڻا اڳي جي هئا، سي مري ٿين نه مات