جوڳي تنهنجي جوڳ ۾، ڳالهيون گهرجن ڳچ
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي رسالي ۾ مختلف موضوعن تي جامع بحث ڪيا آهن. انهن سڀني بحثن مان روحانيت کي ترجيح ڏني اٿن. سائين جن ڪردارن بابت ڳالهايو آهي، انهن جا نالا هي آهن: جوڳي، سوامي، سنياسي، کاهوڙي، لنگوٽيا، ڪاپڙي، ڪن چير، آڌوتي، گُرو وغيره آهن. جوڳي اکر جي لغوي معنيٰ آهي، جوڳ پچائڻ، مالڪ جي طرف هر وقت ڌيان رکڻ وارو. زهد، تقويٰ، عبادت سان مالڪ جي خوشنودي حاصل ڪرڻ واري کي ۽ نانگن کي جهلڻ واري کي جوڳي چوندا آهن.
جيمئون جوڳيئڙن جي، جان نهاريم جو،
عقل تان اوجهو ٿيو، هُو هليا سامهان هو،
مونکي ان مذڪور جي، پسيئي بوءِ،
الحب الله والبغض ِلله خاصي سندن خوءِ
وڃي روبرو، گُر کي گڏيا ڪاپڙ
سائين جن هن بيت ۾ فرمايو آهي ته جوڳيئڙن جا پار پتا ڪهڙا آهن، انهن کي ڏسڻ لاءِ عقل ساڪن ٿي ويندو آهي. فقيرن پنهنجي زندگي جو سودو ڪري مالڪ حوالي سڀ ڪجهه ڪري ڇڏيو آهي.
فقيرن هڪ اهڙي پيروي کي ساڻ کنيو آهي، جنهن ۾ مالڪ جي رضا هجي ۽ ان رضا خاطر جوڳي، سواميءَ پنهنجي زندگيءَ جي خواهشن کي ترڪ ڪري، نفس کي تزڪيه ڏيئي، اندر ئي اندر ۾ عشق جو اهڙو آتش ٻارين ٿا، جنهن مان آب ٿي پئي. فقيرن پنهنجي زندگين کي مالڪِ محبوب جي اڳيان پيش ڪيو ۽ خودنمائي کان پري رهيا. ٻين جي ڪاڻ جيئڻ کي اوليت پڻ ڏني. مالڪ سائينءَ جي حقن جي ادائگي جو شوق هجي ته ان جي مخلوق جي دل آزاريءَ کان، بيزاري کان پاسو ڪجي. بزرگن پنهنجي حياتين کي ٻين جي حفاظت ۽ خدمت خاطر وقف ڪيو. سهپ، صبر، پيار، شفقت جا اعليٰ ڳڻ زندگي ۾ پيدا ڪري اسان جي لاءِ روشن راهه ٿي ويا.
سوامي سڀ ڄمار، وڄائي واٽ ٿيا، انهيءَ راهه جي خاطر هنن پنهنجي پاڻ کي وجود ۾ ويڙهي، وحدانيت جي راهه ٻڌائي. انسان جو ڪائنات ۾ خودمختيار ٿيڻ به هڪ الميو آهي. انيڪ راهون، بيشمار رهنما، دڪانداري جا عادي، سچ سورن ۾ آهي، ڪوڙ جي بادشاهي، شيطاني محل، لقمي جي پوڄا، حسد جي باهه، ڪاوڙ جو غرور، گلا جو گهانگو الغرض اڻ ڳڻيا رستا موجود آهن. هر ڪنهن کي پنهنجي من پسند راهه کڻڻ لاءِ ڪا به پابندي ناهي، جوڳي جو تصور اوهان جي خيال ۾ ايندي هڪ اهڙي تصوير اوهان جي خيال ۾ ايندي هڪ اهڙي تصوير ذهن جي پردن تي نمايان ٿئي ٿي، جنهن جي مٿي تي هڪ ٽُڪرين واري ٽوپي پاتل، ڪنن ۾ والا پاتل، وار بغير ترتيب جي ٺهيل هجن. لال ڳاڙهيون اکيون، چپ خشڪ، ڦاٽل ميرا ڪپڙا، ڪُلهي ۾ گودڙي، پيرن ۾ ٽُٽل کرڪڻا يعني جوتا، اکين ۾ مسلسل جستجو جو وچن، هٿ ۾ اڻ سڌي لٺ، هلندي اهو چوندي نظر اچن ٿا ته، “آهي ڪو بکايل کي ماني کارائي” ڏيو الله جي نالي تي. امان ماني جو سوالي آهيان. جهڙا لفظ اچاريندو نظر اچي ٿو.
انساني فطرت کان هڪ الله تعاليٰ واقف آهي ٻيو هو خود؛ جيڪو انهيءَ ڳالهه سان جڙيل آهي. سو اسين نانگن وارا جوڳي، سنياسي ۽ سيلاني سوامي اڪثر هٿن ۾ ڪڙا، پيرن ۾ لوهه جون زنجيرون، هٿن ۾ ڍارا يا تسبيحون رکن ٿا. زور سان ڳالهائڻ هنن جي عادت ۾ شمار هوندو آهي. ڪي نفس جا پوڄاري حرص ۾ هلن ٿا، ڪي ناٽڪ ڪري عوام کي چريو ڪن ٿا، ڪي ته مقرر حدن تائين مرشد جي حُڪم تي نفس کي ذليل ڪري، مشاهدا ۽ تجربا ماڻي راهون ڏسين ٿا.
هلن ته ڪن هو، ويهن ته وڃن سنڱيون
جوڳي مٿي جُوء، وڄائي واٽ ٿيا.
اصلي انهيءَ راهه جا راهي فقير انساني ظرفن جو پڻ مشاهدو ڪن ٿا. باقي نفس جا پوڄاري جوڳي هميشه پيٽ جي پوڄا، نفس کي ڳچيءَ ۾ ڪنٺا پارائي، وڌيڪ گمراهه ڪن ٿا. جوڳي هجي سوامي، هي ڪنهن راهه جا مسافر نه هوندا آهن. هنن جا مقصد به الڳ الڳ هوندا آهن. جوڳي نفس لاءِ جوڳ تي نڪرندا آهن. ڪي مالڪ جي رضا خاطر به نڪرندا آهن.
حضرت سيد مرشد لطيف سرڪار جي علم جو پڙلاءُ اڃان تائين انسانن تي محلاتي سازشن جي ڪري اوترو نه پهچي سگهيو، جيترو پهچڻ گهربو هو. لطيف سائين جي علم کي عام ڪٺن ۾ وچڙائڻ وارا اڪثر تڪليفن ۾ هوندا آهن. اڻ ڳڻيل دلين تي بادشاهي ڪندڙ منهنجو مرشد لازوال طاقت جو مالڪ آهي. پاڻ انسانيت لاءِ جهنڊو کڻندڙ جي اڳين صف ۾ بيٺل آهي. لطيفي فڪر کي دائرو ڏئي جيون کي منور نٿو ڪري سگهجي. عام انسانن جي وهم کان، شعور کان، پهچ کان سرڪار جو فڪر ته پري جي ڳالهه آهي پر بيتن جي تشريح جي به پهچ ناهي.
جوڳي ٿيڻ لاءِ ڪنٺا، ڪولابا، ڪشڪول، گداگيري، ڪنن ۾ ڪُر پائڻ، هٿ ۾ لٺ کڻڻ، والا ٽوپائڻ، ڍارا هڻڻ، بيکاري ٿي در در تي سين هڻڻ ضروري ته ناهي. لطيفي فڪر اسان کي ڪهڙي ريت جوڳي، سوامي، سنياسي، فقيريءَ جون صفتون ٻڌائي ٿو. جوڳي سنياسي، سوامي درد، صدائون ئي سيکاري ٿو، گهمڻ به هڪ ڪيفيت ۽ منزل آهي. جتي فقير پنهنجي چيلن کي گهمائي، در در تي سين هڻائي هنن جي تربيت ڪندا آهن. مختلف علائقا تبديل پڻ ڪندا آهن.
لاهوتي لطيف چئي، سُڃ ۾ هَڻن سين
سڃ ۾ به فقير سين هڻن ٿا، صدائون بلند ڪن ٿا، عشق الاهي جو ڪو به مڪتب ناهي، ڪنهن تدريسي عمل ۾ روحانيت نٿي ملي سواءِ فقيري خوانگاهن جي، خوانگاهي نظام تمام پراڻو آهي. جتي انساني نقطه نظر هر اها شيءِ سيکاري وڃي ٿي، جيڪا مالڪ کي به راضي ڪري ۽ انسانيت لاءِ به بهتر هُجي.
هن جُڳ جي جوڳين جون نشانيون لطيف سائينءَ بيتن ۾ ٻڌايون آهن. لطيف سائين اسان کي صرف هتي وارن جوڳين بابت ته سمجهايو آهي پر هُتي وارن يعني اصلي مقصد وارن لاءِ گهڻو ڪجهه علم ڏنو آهي. اُهي ڪهڙا هوندا آهن، انهن جون نشانيون ڪهڙيون آهن، اُهي سڀ نه ٿيون ڏئي سگهجن پر هن بيت ۾ سائين فرمايو آهي ته:
جي ڀانئين جوڳي ٿيان، تان ويهي ڳولهه وجود
اُٿي الک سامهون، سامي ڪر سجود
خلوت ڪر خفي سين، ٿي نفي ۾ نابود
پرج پورب پار ڏي، بابو ڇڏي بود
نانگا نفس پنهنجو، ڪر رضا ساڻ ربود
تن کي ڏئي تسيا، ٿي الف سين آلود
لڏي تون لاهوت ۾، ڪر ويراڳي ورود،
غنبي ڇڏ غنود ته راول رسين رام کي.
سنڌ جي پهرين خوانگاهي، اوطاق ڀٽ شاهه جي وڏي اوطاق آهي جتي هر ڪنهن لاءِ عزت هئي. ڪو به وڏو ننڍو نه هو، سنڌ جو سائين سڀني فقيرن کي دوست چوندو هو، يا سڄڻ ڪري سڏيندو هو. فقيرن جي ايتري اڳ عزت سنڌ ۾ ڪٿي نه ڪئي وئي هئي. بلڪه پيري ۽ مريديءَ جون درگاهون ۽ مسندون ٻيون به هيون پر روحانيت، شريعت، طريقت، حقيقت، معرفت جو ميخانو ڀٽ شاهه هئي.
نابودي نيئي، عبد کي اعليٰ ڪيو
مورت ۾ مخفي ٿيا، صورت پڻ سيئي
ڪبي اِت ڪيهي، ڳالهه پريان جي ڳجهه جي
چوڻ جو مقصد ته هر راز ڳجهه، انسانيت جو نغارو فقيرن هر دور ۾ هنيو هو، شريعت سان گڏ اندر اجارڻ پڻ هن سيکاريو.
جنهن کي صورت ناهه سرير ۾، تنهن مورک ڪبو ڪوهه
ته ڪو سون برابر لوهه، جي اٺ ئي پهر اُجارئين
فقير جو رنگ ۽ علم ٻين علمن کان گهڻو مختلف آهي. جيئن ڪنهن به تدريسي ڪورس ڪرڻ لاءِ اوهان کي سبق ته ڏنو وڃي ٿو، اوهان جي يادگيري تي اوهان کي علمي سند سان نوازيو وڃي ٿو، پر فقيري رنگ ۾ سڀ کان پهرين اندر جي صفائي ضروري هوندي آهي. اها هڪ اهڙي سِٽ آهي، جيڪو به فقير هوندو هر مريد کان وٺندو. پوءِ مڪتب عشق جو طالب بڻائيندو آهي.
جو تو ڏيئو ڀانيو، سا سورج سهائي
اندر اونداهي، رات وهامي ڏينهن ٿيو
اندر ئي اندر ۾ علم ۽ بحث مباحثا پيا منتقل ٿيندا آهن، سوامين، جوڳين جي روين ۾ ڪاپڙي گهمن پيا، علمن کان امتحان وٺن ٿا. جڏهن ته ڪپڙي جي ٺهيل گودڙين جي هنن کي گهرج ناهي، فقير هميشه آرائش کان ۽ ضرورتن کان پري رهندا آهن. مالڪ جي رضامندي لاءِ جسم جو گوشت رت پنهنجي ڌڻيءَ حوالي ڪري ڇڏيندا آهن.