مشاهدو محبوب جو سامي سڃاڻيج
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي فڪر جو اندازو ته اڃا تائين ڪو به لڳائي نه سگهيو آهي پر هر ڪنهن پنهنجي خيالي دنيا مان هڪ نظريو پيش ضرور ڪيو آهي.
ڀٽ ڌڻي بهادري جو پاسو ورتو آهي، پاڻ هميشه انهي ڳالهه تي پڪا ۽ پختا رهيا آهن ته عشق جو ميدان هجي يا جنگ جو ميدان پاڻ سدائییين بهادرن سان گڏ رهيا آهن. انهن جنگين مان هڪ ٻئي جنگ به آهي جيڪا بغير هٿيار جي وڙهي ويندي آهي، ان جنگ ۾ ڪو بيروني دشمن نه هوندو آهي، اها ويڙهه فرد جي اندر ۾ هوندي آهي، يعني اماره نفس جي جنگ، جنهن سان وڙهندي وڙهندي پنهنجون حياتيون صرف ڪري ڇڏبيون آهن. بس انهي جنگ جيان عشق جي جنگ به ڪا گهڻي مختلف نه هوندي آهي، جنهن ۾ عاشق پچي راس ٿيندو آهي. خيال جو مرڪز سندس محبوب هوندو آهي، عشق جي باهه به ڪا عام باهه نه هوندي آهي، عشق جي باهه به خلقيندڙ پاران عطا ٿيل آهي، مرشد سرڪار جن عشق جي موضوع تي تمام گهڻو لکيو آهي، عشق ته ڪنهن کي پاگل نٿو بڻائي، البته پاگل کي به قلندر ضرور بڻائي ڇڏي ٿو.
جان عاشق مٿي ماس، دعويٰ ڪَر مَ نينهن جي،
سائو منهن سونهن گئي، لڱن ناهه لباس،
اڀو پريان پاس، مٿي سر سودا ڪري.
يا
جان عاشق مٿي رت، دعويٰ ڪَر مَ نينهن جي،
سائو منهن سونهن گئي، سڪڻ ئي شرط،
نڪي گوڏ گرٿ، مٿي سر سودا ڪري.
پاڻ فرمائين ٿا ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته جيڪڏهن توکي تنهنجي ماس سان عشق آهي ته پوءِ نينهن جي دعويٰ نه ڪر. عشق جا ته قانون نرالا آهن، هتي تنهنجي چهري جي رونق هلي ويندي، لڱن جي لباس کان توکي عشق آجو ڪري ڇڏيندو، هڪ سر هوندو، ان جو به هو سودو پنهنجي محبوب سان ڪندڙ هوندو. سرڪار جن فرمايو ته جيڪڏهن اڃا تون پنهنجو رت جسم مان ٻاهر نٿو ڪڍڻ ڏئين ته عشق جي دعويٰ نه ڪر. هتي رنگ روپ عشق بدلائي ڇڏيندو آهي، هتي سڪڻ شرط آهي.
عشق جي تاريخ رت سان لکيل آهي، هن باب ۾ تڪليف ئي تڪليف آهي پر هن جي سڪون جي مزي جي موج جي خبر ته صرف عاشقن کي ئي هوندي آهي. مرشد سرڪار جن فرمايو ته مالڪ سائين کي هن ڪائنات خلقڻ جو خيال به عشق جي ڪري پيدا ٿيو.
بابو نه بکيا، اسم نه اثباتي،
منجهان ارادي عشق جي ٿيو، ظاهر عشق ذاتي،
هي صورت صفاتي، پوءِ ڪيائين پڌري.
نه بابو، نه بکيا يعني گهُرڻ وارو هو، نه نالو هو، نه اثبات هئي، پوءِ ڌڻي کي اندر ئي اندر ۾ عشق جاڳيو، ان مان اهو عشق ظاهر ٿيو، هي صفات واري صورت پوءِ پڌري ڪري پيدا ڪيائين.
هڪ سهڻي لطيف جو بيت ٻيو سرڪار جو فڪر، اسان جي سوچ ۾ اهو ڀلا ڪيئن سمائجي سگهندو؟ اوهان جو خيال اوهان تائين محدود هوندو آهي. اسان پنهنجي حال سارو ڳالهه ڪنداسين.
پوءِ ڪيائين پڌرو بابو بياني،
پائي ڏيو صورت جي، شڪل انساني،
هي سر سبحاني، ذاتي مان ظاهر ٿيو.
يا
ذاتي مان ظاهر ٿيو، صفاتي مان سڀ جڳ،
آديسي الڳ، مشاهدو محبوب جو.
۽
مشاهدو محبوب جو سامي سڃاڻيج،
احد جدا احمد کان، ڀورا مَ ڀائيج،
خالي ڪَو مَ، کڻيج، گُر رِي پساهه گودڙيا.
لطيفي فڪر جو انداز عوامي شاعرن ۽ ٻين اوليائن کان گهڻو مختلف آهي، پاڻ جيڪا ڳالهه ڪن ٿا انهي ڳالهه کي سمجهائڻ لاءِ هڪ پورو پيغام ڏين ٿا. ڳالهه ٿوري سوچ ۽ سمجهه جي هوندي آهي. هڪ نقطو اگر سرڪار کي سمجهائڻو هوندو آهي ته پاڻ ان نقطي جي لاءِ پورو داستان ڏئي کولي سمجهائن ٿا. مرشد سرڪار جو پيغام اڪثر ڪري اڄڪلهه انساني سوچ سان ڀيٽيو ويندو آهي، جيڪا وڏي ۾ وڏي غلطي آهي. مرشد سرڪار جو آفاقي فڪر آهي، جنهن بابت ڪا مستند راءِ نٿا ڏئي سگهون پر پنهنجي خيال جو اظهار ضرور ڪري سگهون ٿا.
عشق هڪ اهڙو فهم آهي، جنهن جو مقصد ۽ مطلب صرف سندس محبوب آهي، هو پنهنجي محبوب جي چئوگرد سوچن کي محدود ڪري هڪ احاطو اڏيندو آهي، اکين جي نظر، سوچن جو مرڪز، خيالي دنيا جو بادشاهه بڻائي ڇڏيندو آهي. پنهنجي محبوب جي خواهشن کي پورو ڪرڻ لاءِ عاشق ڇا ڇا نٿو ڪري؟ هر ممڪن کان ناممڪن لاءِ عاشق پاڻ پتوڙيندو، جسماني طاقت جو عشق جي طاقت سان ڪو تعلق ناهي، عاشق هميشه ڏُٻرا هوندا آهن.
نئون نينهن لڳوس، ڳري ۽ ڳالهيون ڪري،
اوريندي ارٽ سين، پنهون ياد پيوس،
پهو پٽ ڪريوس، هو هٿ اوڏانهين رهيو.
عشق جي باهه اها ڳالهه ڪٿي سوچڻ ڏيندي آهي ته ڇا آهي، محبوب ڇا آهي، بس حسن جو پرتو پيو، هن جي سمجهه ۽ سوچ ساڪن ٿي ويندي آهي. هو هڪ عميق جي درياءُ ۾ غوطو هڻي ڇڏيندو آهي.
ڪي اوڏائي ڏور ڪي ڏور به اوڏا سپرين،
ڪي چڙهن نه چت تي، ڪي وسرن نه مور،
جيئن مينهن ڪنڊي پور، تيئن دوست وراڪو دل ۾.
مرشد سرڪار جن هن بيت ۾ ويجهي هوندي به پري گذارڻ وارو تصور بيان ڪيو ويو آهي. ڪي وري پري رهي ڪري به گڏ هوندا آهن. هي عشق جو مقام آهي، ڪي دل تي چڙهن ئي ڪو نه، ته ڪي وري مورهين هڪ پل به پري نٿا گذارين. ڦريو گهريو دل جي يادگيرين واري پٽيءَ تي چٽ سالي ڪريو وڃن. عاشقن جي لاءِ سائين جن تمام وڏو مقام بيان ڪيو آهي ته هت ڀل هو ڪهڙي حال ۾ هجن پر هُنن جو وڏو مقام آهي، هو گم ٿي وڃن ٿا، ماديت پرست جي سوچ کان عشق اڃا اڳتي نڪتل آهي.
سوامي چاهين، سُک طلبين وارين نه ويراڳ،
ڇڏي لاڳاپا لوڪ جا اُٿي جوڳي جاڳ،
سهڻي جي عڪس نگاري اُها ئي آهي پر ان سهڻي جي خيال ۾ سائين جا نظريا پنهنجا آهن. ڪٿي پاڻ خود سهڻي ٿي پيش ٿين ٿا ته ڪٿي سهڻي جا صلاحڪار ۽ ڪٿي وري سهڻي جو خيال به سائين جن پاڻ ٿين ٿا.
سيءُ سيارو، پاڻي پارو، گهڙي وسندي مينهن،
هلو ته پڇون سهڻي جا ڪر ڄاڻي نينهن،
جنهن کي راتو ڏينهن، ميهار ئي من ۾.
هن تسلسل جي بيتن کي اڪثر ڪري سه سيارو ڪري پڙهندا آهن پر انهن ڳالهين ۾ اجايو وقت وڃائڻ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهي.
وقت جا اسان ڀاڱا ڪڍي ڇڏيا آهن، 3 سو سالا تاريخ اسان جي مٿان لطيفي ڪورٽ ۾ ڪيس ڪيو آهي، جنهن زبان ۾ اوهان لافاني فڪر ڏنو، اها قوم اڃا تائين سرڪار اوهان جي بيتن ۾ پڙهڻيون تلاش ڪري رهي آهي، لطيفي فڪر ۽ ڪلام ڪو لاطيني يا سنسڪرت يا ڪنهن ٻئي ڏکي ٻولي ۾ ناهي لکيل، اسان جي مادر ٻولي سنڌي زبان ۾ لطيف سرڪار جو پيغام موجود آهي، ته پوءِ ان لاءِ اجايو بحث ڇو؟ واويلا ڪنهن لاءِ؟ پر هاڻ ته انهن ڳالهين کان به هن وقت وارن ڪم وڌائي لطيفي فڪر جون سرحدون سوڙهيون ڪيون ويون آهن، سورمي ڪردارن جي شخصي بحثن کي پڻ مباحثن ۾ شامل ڪيو وڃي ٿو.
سي سياري ۾ هوندو، اونهاري ۾ به ڀلا ڪو گرم ڪپڙا پائبا آهن ڇا؟ هن بيت جو متن پڙهندڙن جي ذهنن تي چٽو نظر اچي ٿو، ڪمال آهي، هن ڳالهه بابت ڀٽ ڌڻي سرڪار جن پاڻ چون ٿا ته هلو پچون سهڻي کان جا ڪَري ڄاڻي نينهن! ڇا ته سائين جن خيال پيش ڪيو آهي، ٻين کي سائين سهڻي ڏانهن متوجهه ڪن ٿا، سُر سهڻي جا جيڪي بيت مرشد سرڪار جن چيا آهن، انهن ۾ هڪ اعليٰ خيالي وارو نظريو پڻ پيش ڪيو آهي.
نه ڪاني نه ڪانهن، نڪو ڏوهه قلم جو،
انگ اُتي لکيو، جت نه رسي ٻانهن،
ڪنهن کي ڏيان دانهن، قضا قلم وهايو.
يا
قضا قلم وهايو، نت هئس سياڻي،
انگ منهنجي ۾ اڳئي لکيو هو پاڻي،
تيلانهن ئي ڄاڻي، ڪِران ڪُنن وچ ۾.
سائين مٿين بيت ۾ فرمايو ته نه ڪاني هئي، نڪو قلم ٺاهيندڙ ڪانهن جو وڻ هو، منهنجو انگ اڳ ئي اُتي لکيل هو، جتي ٻانهن نه رسي سگهي. آئون پنهنجي انهي تقدير جي گِلا به نٿي ڪري سگهان. مرشد سائين جو فڪر ۽ نظر آسمانن جي ڪنارن کي مستقبل، ماضي ۽ حال ۾ چڱي ريت ڏسي ٿو.
ڀيلي ڀُلائي، پَسي چِٽ چري ٿي،
ٻر ٻر ٻڏي سهڻي، ويرن ۾ وائي،
ڪچي ڪيرائي، لال لهرن وچ ۾.
اوهان جي نظر مان هي بيت ڪيترائي ڀيرا گذريو هوندو ڪيترائي ڀيرا هي بيت اوهان ٻڌو هوندو، پر شايد اوهان ان تي غور نه ڪيو، ڀيلي ڀُلائي هجي، منطق هي شعور ساڳيو قرآن پاڪ ۾ پاڻ ڌڻي تعاليٰ به ڏنو آهي. اي انسان تون اعليٰ آهين پر تنهنجا ڪم ڪهڙا آهن؟ ڇا پيو ڪرين؟ بس انسان ته ذاتي بناوٽي مصروفيتن ۾ ايترو ته موهجي ۽ ڪاهل ٿي ويو آهي، جو هو اعليٰ ظرفي جي ڪمن ڏانهن سوچڻ کان غافل ٿي ويو آهي. اڄ جي دور ۾ انسان صرف پنهنجي مالياتي ڪمن کي ترجيح ڏيڻ واري رواج تي قائم آهي، هي مال ملڪيت جي موهه، حوس ۽ انسان اعليٰ قدرن کي متاثر ڪيو آهي، هو خود کان غافل ٿي ويو آهي، اسان جي سوچ انساني قدرن کان ڪافي گهٽ آهي. هن دنيا جي درياهه ۾ تون ۽ آئون سهڻي جيئان ڪردار آهيون، سائين جي سُرن ۾ مرشد سرڪار ڪٿي بيت کي ورجائڻ واري سهڻي چون ٿا، ڪٿي ته خود سهڻي ڪري پيش ڪن ٿا. لطيفي فڪر کي حد يا دائرو ته اسان نٿا ڏئي سگهون پر ان کي مختلف حصن کان ڏسڻ ته اسان جو اخلاقي فرض آهي. مرشد جي بيتن ۾ جيڪو جمال ۽ جوهر ان جي اثر ۾ اڄ دنيا وٽ آهي، لوڪ سڄو لطيف، لطيف ٿو ڪري. اسان ته مرشد سرڪار جي ڪلام تي، سائين جي بيتن تي، سورمين ۽ سُرن تي تنقيدي مقالا لکون ٿا، پڙهندڙن دوستن کي گذارش آهي، ته عزت اوهان کي ٻئي هنڌان به ملي ويندي پر سرڪار جي سامهون برابري ڪرڻ سان اوهان جي پنڊال ۾ تاڙيون ته وڄنديون پر اوهان جي قبرن کي ڪير به عزت نه ڏيندو.
“جونچائي بندر، وه نهين هوتا قلندر”
هر ڪنهن کي سوچڻ سمجهڻ جو موقعو ملڻ گهرجي، هر ڪنهن کي خيالي آزادي جو حق آهي پر اسان جي انهن اعليٰ ڪردارن تي غلط سوچڻ انتهائي ڪمزوري واري ڳالهه آهي. اسان جي علمي ڀائرن کي عَملي ڪم جو موقعو به آهي، وقت به آهي، ته پوءِ هو سوچي ڏسن، انهي ڳالهه جي تحقيق ڪن ته هو لطيفي فڪر بابت ڪيترو ۽ ڪهڙو ڪم ڪري رهيا آهن يا انهن جي تحقيق جو مرڪز لطيفي سوچ تي تنقيد ڪرڻ آهي.
مرشد سرڪار جي ٻاجهه اسان مٿان هميشه وانگر اڄ به موجود آهي، لطيفي فڪر کي عام ڪرڻ هر سنڌي جو اولين فرض آهي ۽ اسان جي نجات جو ذريعو به مرشد سرڪار اسان کي حقيقي راهه ڏسي آهي، ان راهه تي هلڻ بدران اسان انهي ڏسيندڙ جي ڳالهين مان ڪنڊا ڪڍون ٿا.
اڃا ايئن ٿو لڳي ته اسان ذهني طور قابل ئي ناهيون جو فڪر لطيف بابت سوچي سمجهي سگهون. ڪڏهن سهڻي کي پنجاب جي رهواسڻ چئون ٿا، ته ڪڏهن جيسلمير وارن بيتن تي بغير تحقيق جي راءِ ڏيون ٿا. ڪيڏاري تي به گهڻن کي ڪاوڙ آهي، ڪي ته ايئن چون ٿا ته سائين صرف سنڌي ۾ شاعري ڪئي، ڪو هڪ شعوري فيصلو ڏئي سائين جي فڪر تي ڪم ڪرڻ گهرجي. لڳي ايئن ٿو علمي کوٽ سبب اسان اهو ڪم لاءِ ذهني طور تيار ناهيون يا مرشد سرڪار کان هينئر وارن ماڻهن ۾ عقل وڌيڪ اچي ويو آهي. ڪا به ماجره آهي، لطيفي فڪر تي گڏجي ڪم ڪرڻ جو وقت آهي يا اسان پنهنجي ڪم خاطر لطيفي بيتن کي پڙهي سگهون ٿا.
گهڻو ڪري ته سڀ سڌڙيا نه هوندا؟ ڪي مرد مجاهد لطيفي فڪر کي سيني سان لائيندا آهن، پنهنجي مرشد جي پيغام کي اندر سان ئي لائي حقيقي حق ادا ڪندا، لطيفي فڪر کي زخمي ڪرڻ جا حربا ڏينهون ڏينهن وڌندا پيا وڃن. خداره رحم ڪريو، قوم تي رحم ڪريو، پنهنجي نسلن تي، ايندڙ اولاد جا ڏوهاري ٿيڻ بدران حقيقي پيار ڪندڙن ۾ شمار ٿيو، پنهنجي رهبر جي ڏسيل واٽ تي هلڻ اسان لاءِ ڪارآمد رهندو، باقي ته سڀني جي لاءِ راهون کليل آهن.
ڪاڏي ٿيو ڪوهيار، واري ڳالهه اسان جي سامهون آهي. لطيفي فڪر سان پيار ڪندڙن جو روح ۽ نسل آباد ٿيو وڃي. الله جي ياد ۾ اسان جي نجات به آهي ۽ مخلوق جي خدمت به، هي لطيفي علم انهي ڳالهه جو علمبردار آهي.