حيف تنين کي هوءِ وطن جن وساريو
ان کان علاوه سنڌ جي سرزمين جا علائقا، علائقائي زبانون ۽ انهن ۾ حب الوطن بهادرن، بانڪن، دلير انسانن، سخين، سردارن جا قصا تصوف جي رنگ ۾ اهڙا ته قائم ڪيا، جن جا مثال اڳ ڪڏهن به نه ٿا ملن. تصوف جو رنگ سورمين ۾ جيترو شاهه سائين رکيو اوترو ئي پنهنجي شاعري ۾ سورمن کي مقام عطا ڪيو. پنهنجي سرزمين سنڌ جي وڻن ڪنڊن، ڪانڊيرن، پٿرن ۽ پکين کي اهڙيءَ ريت تصوف جي رنگ ۾ وڌو جنهن جا مثال اڳ موجود نه هئا.
وڻن ٽڻن جا مثال، جانورن پکين جا مثال، تصوف جي رنگ ۾ اهڙي نموني سيکاريا ته جيئن اسان هيٺانهين ۽ ذڪر فڪر ڪري الله جي راهه تي رهون، جيئن وطن سان پيار ڪري اسان اصلي حقيقت وارو تصوف اپنايون، جنهن مان تصوف جو رنگ اهڙو چڙهيو جو سنڌي ٻولي ۽ هن سرزمين جا ماڻهو جيڪي اڳ به حب الوطني سان گڏ تصوف جي رنگ ۾ رنڱيل هئا، انهن تي ويتر تصوف جو رنگ چڙهي ويو. صوفي هڪ سوچ آهي، جنهن جو اصل مقصد پنهنجو پاڻ کي الله جي حوالي ڪري ڇڏڻ آهي، جنهن سببان هو دل ئي دل ۾ روشني حاصل ڪندو آهي، جنهن کي وصالِ يار چئبو آهي. انسان جو وڏي ۾ وڏو دشمن هن جو پنهنجو نفس آهي، جيڪو انسان کي غلط راهه تي وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته جيئن شيطاني ڪمن ۾ انسان مشغول رهي حق جو رستو وساري ويهي. الله جا ولي انسان ذات کي حق جو رستو ڏيکارڻ لاءِ تصوف جو سبق ڏيندا هئا، جنهن ۾ تزڪيه نفس يعني نفس جي پاڪائي ڪري پنهنجا مقصد حاصل ڪري، تزڪيه نفس ڪرڻ لاءِ اندر جي پاڪائي جو هجڻ لازمي جز آهي. جيئن هر فڪر، ذڪر ۽ روحاني رمز کي حاصل ڪرڻ اصل تصوف آهي.
صوفيءَ صاف ڪيو ڌوئي ورق وجود جو
تهان پوءِ ٿيو جيئري پسڻ پرينءَ سين
جڏهن صوفي پنهنجي وجود ۾ نگاهه ڪري ٿو ته اندر ۾ رمز الاهي سان سرشار ٿئي ٿو، مگر صوفي ازم جي شاگرد کي معرفت جي اهم ضرورت هوندي آهي،
صحبت از علم ڪتابي خوشتر است
صحبت مردان حر آدم گرست
ڪتابن جي علم ۾ اوهان کي دماغ جي خشڪي ٿيندي پر ان علم سان گڏ اوهان کي هڪ ڪامل مڪمل ولي جي تمام گهڻي ضرورت آهي، جنهن جي ڪيميا اوهان کي ڪمال جي درجن تائين پهچائيندي،
ڪوڙين ڪتابن ۾، حرف مڙوئي هيڪ
جي تون نظر نيڪ، ته بسم الله ئي بس ٿئي.
صوفي ازم ۾ پهرين پهرين انسان کي اندر جي صفائي ڪرڻ لازم ملزوم قرار ڏنو ويندو آهي. صوفي پنهنجي وجود کي الله جي ذڪر سان صاف ڪري فڪر ۽ فهم سان دنيا کي اندر جي صاف اک سان ڏسندو آهي.
صوفي لا ڪوفي، ڪونه ڀانئيس ڪير
منجهان ئي منجهه وڙهي، پڌر ناهيس پير
جنين ساڻس وير، ٿئي واهرو تن جو
صوفي پنهنجي وجود ۾ سڀني لاءِ خير جو پيغام رکندڙ هوندو آهي، هر جڳهه تي حق جي ڳالهه ڪري ٻين کي ڀلائي ۽ سچائيءَ جا رستا ڏيکاريندو آهي، دشمنن جو به هو مددگار هوندو آهي. ڪنهن سان به دشمني نه رکندو آهي. هي پيغام اسان سنڌين کي سنڌي ٻوليءَ ۾ شاهه سائينءَ اهڙو ته سيکاريو جو وجود ۾ انسانيت جو عنصر اڳ ۾ اهڙو ڪنهن نه ڏنو هو. اسان سنڌين کي انسانيت جي تربيت ڏيندڙ سنڌي ٻولي ۾ شاهه سائين ڪمال جي معرفت ڏني آهي. صوفي سدائين پنهنجي من کي مراقبي ۾ رکندو آهي، دنياوي آسائشن کان پري، خواهشن ۽ لذتن کي ويجهو نه ويندو آهي. ٻين جي ڀلائي لاءِ هميشه پتوڙيندو آهي. حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي فڪر ۾ ان ڳالهه جي سٺي نموني پرچار ڪئي آهي. هر قسم جي صوفي ازم جي نظرئي تي نظر وجهي شاعري ۾ اسان سنڌ واسين کي سنڌي ٻوليءَ ۾ الهامي پيغام ڏنو آهي. جيتوڻيڪ صوفي پنهنجي خدمت ڪرڻ لاءِ پنهنجي پاڻ کي وساري الله جي راهه ڏانهن ٻين کي راغب ڪندو آهي، ان مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ شاهه سائين پنهنجي رسالي ۾ جڳهه جڳهه تي پيغام ڏنو آهي ته (گر کي گڏيا ڪاپڙي) يعني اوهان کي پنهنجي رهنما مرشد گر جي تمام گهڻي ضرورت آهي، جيڪو توهان کي معرفت جي ذريعي الله جي راهه ڏانهن صحيح نموني سان وٺي وڃي. سچي معرفت ڪامل مرشد کان ئي حاصل ٿيندي آهي.
جي تو بيت ڀانئيا، سي آيتون آهن،
نيو من لائين، پريان سندي پار ڏي.