ڪَر ڪُل ئي، قادر حوالي ڪَمُ
حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن جي پيغام ۾ لڪل رازن کان اسان سڀ اڃان سمجھڻ کان اڪثر قاصر آهيون. انھي طرح هيءَ دنيا مالڪ سائينءَ جي ڳُجھي اسرارن سان ڀريل آهي. انھن رازن تان مرشد سرڪار ڪجھه ڳالھيون کولي سمجھايون آهن،
نه سو ڪاغذ قلم ھو، نه موران ھئي مَس
لکڻ واري لکيو، ناھي ويچاري وَس
پنھوارن عجب پَس، اڻ ڏٺا پاڙي اَنگڙا.
مرشد سائين جن فرمايو ته تقدير اُن وقت لکي ويئي جڏهن اڃان قلم به خلقيل نه هو، اڃان مس جو به وجود نه هو، لکڻ واري ته لکي ڇڏيو، جنھن تي اسان جو ڪو به وس ناهي. عجب ته ان ڳالھه جو آهي ته پنھوار اڻ ڏٺل اَنگ پارين پيا، انسان جي سوچ ناقص آهي، مالڪ سائين ڪامل مڪمل آهي، جيڪي اسان جي لاءِ مالڪ سائين سوچيو آهي، اسان انسان ان جي برعڪس ڏسندا آهيون. مالڪ سائينءَ کان اسان عجيب عجيب شيون گھرڻ جون خواھشون ڪندا رهندا آهيون. اسان جي گھرڻ کان مالڪ وڌيڪ ڏيڻ چاهيندو آهي پر اسان جو خيال اسان کي ڪمزور ڪري ناڪاره ڪري ڇڏيندو آهي. انسان مالڪ جي اعلى تخليقن مان هڪ آهي، جنھن تي مالڪ سائينءَ کي به ناز آهي. اسان جي لاءِ مقام سوچڻ جو آهي ته اسان ڪھڙا ڪم ڪري رھيا آهيون؟ اسان ڪھڙا ڪم ڪرڻ لاءِ هن ڌرتيءَ تي آيا آھيون؟ اسان جي لاءِ مالڪ طرفان روزي مقرر ٿيل آهي، عزت، ذلت ڌڻيءَ جي هٿ ۾، زندگيءَ جي حفاظت موت مقرر حد تائين ڪري پنھنجي آغوش ۾ وٺي وڃي ٿو. هر ڪم مقرر آهي، جنھن ڪم ڪاڻ اسان انسانن ننڊون حرام ڪري مالڪ کي وساري اجائين سجائين لاهن، چاڙهن ۾ خود کي ڦاسائي ڇڏيو آهي،
تو سنڱ ساهه کڻڻ سين، جئيڻ گوشي جاء
مرڻ موسين آء، پٺي تو پنڌ ڪريان.
حضرت شاهه سائين جن فرمايو آهي ته غفلت جي ڪري اسان مالڪ سائينءَ کان پري ٿي ويا آهيون. هڪ نڀاڳ جي ننڊ ۽ ٻيو ته اجايون خواهشون، اسان کي ڌڻيءَ جي در کان پري ٿيون ڪن،
ور سين وجھو ڪاڻ، کر سين کلون پائين
ڀوري منڌ اُڄاڻ، ڪڻ ڇڏيو تھه ميڙئين
نه رزق تنھنجي هٿ ۾، نه زندگيءَ جي حفاظت ڪري سگھين ٿو، نه قابلِ عزت ٿيڻ جي خواهش ڪري سگهون ٿا. هر شي مٿان قادر رب العالمين آهي، انڪري انسان کي جنھن ڪم لاءِ مالڪ پيدا ڪيو آهي، اُهو ڪم آهي ته مالڪ کي اسان ڏينھن رات ياد ڪريون. ان سائينءَ جي ياد ڪرڻ سان اسان جا بگڙيل ڪم آسان ٿي ويندا. هن ڳالھه ڪرڻ جو مقصد اهو هرگز ناهي ته اسان خاموش ٿي ويھي رهون، مرشد سرڪار جن فرمايو ته
پھرين تون پاريج، پارڻ پوءِ پنھون تي
سائين جن فرمايو ته پھرين اسان بندگيءَ جا فرض بجا آڻيون ته مالڪ به اسان جي مٿان مالڪي ڪرڻ شروع ڪري ڏيندو. انسانن جي لاءِ بھترين ڪم عاجزي ۽ نوڙت سان انسان عبادت جي ادائگي ڪري ته منزل آسان ٿي ويندي،
نااُميدي نيج، ته اوڏي ٿئين اُميد کي
توڪل انسان جي روحانيت جي تعمير ڪندي آهي. انسان ته گھور انڌيري واري گناھن ۾ ڦاٿل آھي، بس مالڪ سائينءَ تي اميد رکي جيئڻ جو گُر جيڪڏهن انسان سکي ويو ته منزل آسان ٿي ويندي.
آساني جيڪڏهن زندگي ۾ پيدا ڪرڻي آهي ته ان جو تعلق اوهان جي عملن تي منحصر آهي. ذڪرِ مالڪ، خلق جي خدمت، توڪل، اُميد وارو سبق پڪو ڪرڻو پوندو، پوءِ جنھن تي توڪل هوندي ته اُھو اوهان کي هرگز مايوس نه ڪندو. علم، پيار، شفقت، چڱائي، سھپ، درگذر، تحمل مزاجي انسان ۾ اهڙا ڳُڻ آهن، جيڪڏھن اُهي اچي وڃن ته هي انسانيت جي قابل ٿي سگهي ٿو،
جي ڀانئين جوڳي ٿيان، حال فقيرن جي هيءُ
هُو گار ڏيئي گوء مان، تون جوڌون چئو جيءُ
ڪاوڙ جا قلوب جي، سا پاڻي وانگر پيءُ
سندو سورن سيءُ، لڳئي ڪونه لطيف چئي.
فقيري جي رنگ ۾ هڪ رمز سمايل آهي، جنھن ۾ اسان جي ڀلائيءَ جا ڏس آهن. حضرت سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي هن بيت تي جيڪڏهن ڪو عمل ڪري ته ان جي زندگي آسان ٿي وڃي. هڪ بيت اسان جي زندگيءَ کي سنواري سگھي ٿو. ان تي جيڪڏهن ڪو عمل ڪري ته شاعري ته هڪ عام فن آهي، پر ان ۾ جيڪڏھن روحانيت هجي ته اها نجات جي واٽ ثابت ٿي سگھي ٿي. سائينءَ جي هڪ هڪ بيت ۾ انمول هيرا آهن، جڏھن اسان کي سمجھه ۾ اچن، لطيفي راهه انسانيت جي اعلى راهن سان ڀرپور فڪر آهي. هن فڪر جو تعلق مالڪ سائين ۽ ان جي مخلوق سان گڏوگڏ قدرتي فطرت سان مالامال آهي. لطيفي فڪر انسان کي اصلي راهه ڏانھن وڃڻ جي واٽ ڏسي ٿو. اڄ جو انسان انتھائي مايوسيءَ واري ماحول ۾ زندگي گذاري رھيو آهي. انسان جون خواھشون عروج تي آهن، لذتن جي ڪري اسان راتين جون ننڊون حرام ڪري ويٺا آهيون، پر ان راهه تي لطيفي فڪر هڪ روشن ڏيئو آهي. حقيقي راهه انسان جي مالڪ جي خوشنودي آهي. باقي نفس جي غلامي ڪندي اسان کوکلا ٿي ويا آهيون. اسان جي لاءِ اسان جي رھبر ڪا به اھڙي ڳالھه نه ڇڏي آهي، جنھن بابت اسان کي ڄاڻ نه ڏني هجي. پنھنجي پاڻ تي يقين ڪرڻ سان اسان ۾ خوداعتمادي جو هڪ اھڙو عمل پيدا ٿيندو آهي، جنھن بابت اسان کي اندازو نه هوندي، هيڏانھن، هوڏانھن وڃڻ جي ڪابه ضرورت ناهي، سائين جن جئين فرمايو آهي ته
وڃين ڇو وڻڪار، هت نه ڳولين هوت کي
لڪو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻئي پار
ٿي سَتي ٻڌي سندرو، پرت پنھون سين پار
نائي نيڻ نھار، تو ۾ ديرو دوست جو.
سائينءَ جو فڪر آسماني ۽ لافاني ذڪر آهي. مالڪ سائينءَ جي محبت انسانن جو مالڪ سان ملائڻ وارو هڪ فڪر آهي، سائين جن اسان جي لاءِ هڪ اھڙو پيغام ڏنو آهي، جنھن تي عمل ڪرڻ سان اسان جو دڳ کلي پوي ٿو. حقيقت جي راهه تي هلڻ لاءِ انسان کي ڪا مالي گُھرج جي ضرورت نه پوندي آهي. بس اسان جو ارادو اسان کي انھيءَ سچ واري واٽ جو مسافر بنائي ڇڏيندو آهي. ڪوڙ، حسد، لاپرواهي، بي ادبي، بداخلاقي، بدگماني ۽ وهم اسان کي تباهه ڪن ٿا، جنھن اسان جو من ميرو ٿي وڃي ٿو، اکين جي اڳيان هڪ ڪارو پردو چڙهي وڃي ٿو،
عالم آئون ساڻ، ڀريو ٿو ڀير ڪري
پاڻ ناهي ڄاڻ، مانڊي منڊ پکيڙيو
سائينءَ جي فڪر جو نعرو اسان کي پُڪاري ٿو، حق جو هوڪو ڏيئي ٿو، سائين جو رسالو، مرشد جو ذڪر، لطيفي فڪر، هيٺائين، امن، پيار کان علاوه توڪل جو تُرهو ٻڌڻ جي ڳالھه ڪري ٿو. همت ڪري جذبي سان ڪوبه ڪم ڪجي ته اُهو ڪم آسانيءَ سان ٿي سگهي ٿو. نه ته ونگاري ڪم ڪوبه نه ٿيندو آهي. اسان جو ڪم اسان جي سڃاڻپ ٿيندو آهي، اُهو ڪھڙو به هجي. حضرت مرشد سرڪار سائين جو نالو زبان تي جيڪڏهن اچي ٿو ته دل ۾ هڪ طاقت اچي وڃي ٿي، انسان کي انسان ٿيڻ تي فخر ٿئي ٿو. اسان جي رهبر جي شاعري سنڌي ۾ هئڻ به اسان جي لاءِ قابلِ عزت ۽ احترام آهي. رب ڪريم سان محبت ڪرڻ اسان جي اجائي ٿي ويندي، اندر اُجاري ٻين جي لاءِ به ڀلائيءَ جو سبب پيدا ڪري سگُھون ٿا. مالڪ تي توڪل ڪرڻ سان، ڌڻي اسان کي اڪيلو نه ڇڏيندو آهي. ايمان جي ضرورت آهي، ايمان آڻي وجود کي آبادي ڪري سگهجي ٿو، جيئن سائين جن فرمايو آهي ته
ڪر ڪل ئي، قادر حوالي ڪم
تحقيق ڪر تسليم سين، لاهي غم وهم
قادر ساڻ ڪرم، حاصل تو حاج ٿئي.