آه ! مسٽر نور محمد: محمد صديق مسافر
مسٽر نور محمد ابتدائي تعليم جا چار ئي درجا پنھنجي والد وٽ پڙهيو هو، اهو سارو وقت پنھنجي والد جي علمي ۽ اخلاقي اثر هيٺ ئي گذاريو هئائين، ڇاڪاڻ جو ماستر محمد سجاول جو دستور هوندو هو تہ جتي نوڪري هوندي هيس، اتي پنھنجي عيال سان گذاريندو هو، پر جيڪڏهن ڪنھن هنڌ عيال ساڻ نہ هوندو هوس، تہ بہ پنھنجو هونھار فرزند نور محمد ضرور ساڻ هوندو هوس. مسٽر نور محمد تي ننڍپڻ واري پدرانہ تربيت جو ايڏو اثر ويٺل هو. جو جڏهن پاڻ حيدرآباد ۾ نامور وڪيل ۽ بمبئي ڪائونسل جو ميمبر هوندو هو، ۽ پيرسن محمد سجاول ڳوٺان وٽس ايندو هو، تڏهن پنھنجي والد جي جا تعليم، ادب ۽ ناز برداريون بجاءِ آڻيندو هو، تنھن جو مثال اڄ ڪلھہ جي تعليم يافتہ نوجوانن ۾ ڳوليو لڀندو.
مسٽر نور محمد جڏهن سنڌي چوٿون درجو پاس ڪيو، تڏهن ماستر محمد سجاول ان کي ڪراچيءَ جي سنڌ مدرسة الاسلام ۾ انگريزي تعظيم ڏيارڻ جو ارادو ڪيو. ڪن همدرد معزز مسلمانن ماستر صاحب جي ارادي جي پٺڀرائي ڪري پئسي ڏوڪڙ جي مدد ڪئي ۽ مسٽر نور محمد اچي سنڌ مدرسة الاسلام ۾ داخل ٿيو.
سنڌ مدرسة الاسلام، جو سنڌ مسلم قوم لاءِ نعمت غير مترقبہ ۽ مرحوم خان بھادر حسن علي افندي جي قومي اهميت جو قابل تعظيم يادگار آهي، تنھن ۾ ان وقت پٽيوالي کان وٺي پرنسيپال مسٽر وائنس تائين سڀ ڪار پرداز قومي همدردي ۽ حيثيت ۾ رتل هوندا هئا. هڪڙي قابل معلم جو گهڙيل ٺھيل نور محمد جو مدرسہ ۾ فري بورڊر ٿي داخل ٿيو، تنھن پھرئين درجي کان وٺي مئٽرڪ ڪلاس تائين نہ رڳو پاڻ کي ڪامياب ۽ هونھار شاگرد ثابت ڪيو، بلڪہ علمي ذوق شوق ۽ همدردي سان ٽمٽار ٿي، وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ عليڳڙھہ سنڀريو.
قوم جي خوش نصيبيءَ سبب ان وقت ۾ هو ونھار ۽ شائق طالب علمن جي همٿائڻ ۽ اسرائڻ لاءِ مرحوم سردار محمد يعقوب جن جھڙايون سچيون همدرد ۽ نيڪ بزرگ هستيون سنڌ ۾ موجود هيون، تنھن ڪري مسٽر نور محمد کي سر علي مراد اسڪالرشپ حاصل ڪري عليڳڙھہ وڃڻ ۾ ڪابہ رنڊڪ ڪانہ ٿي
عليڳڙھہ ۾ بي. اي ۽ ايل. ايل. بي ڊگرين حاصل ڪرڻ تائين نھايت برجستائي ۽ فضيلت سان ڪاميابي حاصل ڪيائين. اتي ادب، فضيلت ۽ علميت جي روشنيءَ سان پنھنجي غريبت ۽ بي پشتيءَ جي ڪڪر کي دفع ڪري پاڻ کي استادن ۽ هم سبقن ۾ اهڙو هر دلعزيز بنايائين جو انھن جا ناتا مرڻ گهڙيءَ تائين ساڻس قائم هئا. عليڳڙھہ ڇڏڻ کان پوءِ مسٽر نور محمد پنھنجي هڪڙي هم سبق صادق دوست مسٽر محمود علي بيگ سان گڏجي، پر ٻاھرو هليو ويو حيدرآباد دکن، ۽ اتي وڃي وڪالت شروع ڪيائين.
عليڳڙھہ ۾ تعليم وٺڻ واري شروعاتي زماني ۾ ماستر محمد سجاول پنھنجي عرازت مان مسٽر نور محمد جي شادي ڪرائي هئي، پر سندس اھا اهليہ هڪڙي معصومہ نياڻي ڇڏي جلد گذاري ويئي. مسٽر محمود علي بيگ پنھنجي ڪٽنب مان مسٽر نور محمد کي شادي ڪرائي. سندس اھا اهليہ هڪڙي معصومہ نياڻي سميت وفات جي دم تائين سندس باوفا رفيق هوس. شادي ڪرڻ کان پوءِ مسٽر نور محمد کي وطن جي آب و خاڪ ڪشش ڪئي ۽ هو عيال سميت اچي حيدرآباد سنڌ کان نڪتو، ۽ ترت ئي قوم جي باخموش سچي خادم مرحوم سردار محمد ابراهيم جي وساطت سان خيرپور ميرس ۾ ريزيڊنٽ مئجسٽريٽ ۽ جج مقرر ٿيو. ٻہ سال کن اتي رهڻ کان پوءِ سندس آزادي پسند طبيعت کيس خيرپور ڇڏڻ ۽ حيدرآباد سنڌ ۾گهر اڏڻ لاءِ مجبور ڪيو ۽ هو عيال سميت اچي حيدرآباد کان نڪتو، جتي قدرت کي کانئس نمايان قومي خدمت وٺڻ ۽ سندس سچو قومي جذبو ظاهر ڪرڻ منظور هو.
مسٽر نور محمد جڏهن حيدرآباد ۾ آيو، تڏهن سنڌ مسلم قوم جو سچو فخر ۽ صحيح معنائن ۾ هڏ ڏوکي ليڊر مرحوم رئيس غلام محمد ڀرڳڙي موجود هو، جو مسٽر نور محمد جھڙن باهمت، تعليم يافتہ نوجوان همراهن کي آسمان ۾ پيو ڳوليندو هو، تنھن هڪدم کڻي کيس پنھنجي ليگل فرم ۾ همراھہ ڪيو ۽ مٿس قرب جو هٿ رکيائين. مسٽر نور محمد ٿورن ئي ڏينھن ۾ پاڻ کي قابل ۽ جفاڪش وڪيل ثابت ڪيو ۽ رئيس مرحوم سان قومي مفاد وارين تحريڪن ۾ سڌي طرح خواه اڻ سڌي طرح ٻانھن ٻيلي ۽ صلاحڪار رھندو آيو.
ڪچيءَ کان وٺي هن ۾ جيڪو تعليمي ذوق شوق ڦوڪيل ۽ قومي خدمت جو جذبو سمايل هو، سو هن کي وڪالت هلائيندي بہ قوم جي تعليمي خدمت بجاءِ آڻن لاءِ بي قرار رکندو آيو. ڏهن ٻارهن ورهين جي غور، فڪرات ۽ صلاح مشورت بعد انھيءَ بي قراري مسٽر نور محمد جي ڊوڙن ڊڪن ۽ سخت ڪوششن جي صورت اختيار ڪئي جن جو نتيجو حيدرآباد سنڌ جي سال 1924ع واري سنڌ مسلم تعليمي ڪانفرنس جي شڪل ۾ نمودار ٿيو.
انھيءَ ڪانفرنس ۾ عليڳڙھہ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر شھزادہ آفتاب احمد صاحب صدارت جي ڪرسيءَ کي زينت بخشي هئي ۽ ٻيا بہ عليڳڙھہ يونيورسٽي جا ڪي پروفيسر ۽ ھندستان جا مقتدر مسلم ليڊر اچي رونق افروز ٿيا هئا.
سنڌ جي مسلمانن جي تعليمي ترقي ۽ سڌاري لاءِ انھي ڪانفرنس جيڪي ٺھراءِ پاس ڪيا، تن مان مکيہ ٺھراءُ هو حيدرآباد ۾ مسلم ھاسٽل ۽ ھاءِ اسڪول قائم ڪرڻ. ڪانفرنس ختم ٿيڻ کان پوءِ مسٽر نور محمد تعليمي ڪانفرنس جي ٺھراءُ کي عملي جامو پھرائڻ لاءِ ڊوڙڻ ڊڪڻ ۽ جاکوڙا ڪڍڻ ۾ جنبي ويو.
حيدرآباد جھڙي روشني ڀريل شھر ۾ مسلم ھاسٽل ۽ مسلم ھاءِ اسڪول قائم ڪرڻ ڪا سٿري ھاج نہ هئي. مگر انھي ڪم جي برصوابيءَ لاءِ جھڙي جفاڪش ۽ شير دل ڪارڪن جي ضرورت هئي، تهڙو ئي مسٽر نور محمد پاڻ کي ثابت ڪيو. خدا تعاليٰ جي مھربانيءَ سان ڏينھون ڏينھن اٽڪاءَ ۽ مشڪلاتون ويون دفع ٿينديون. سر غلام حسين جھڙا بارسوخ ليڊر ۽ سنڌ جا ٻيا عملدار خواه غير عملدار بيٺل مسلمان مسٽر نور محمد جي صداقت ڀريل ادم سان هڙئون خواه وڙئون پوريءَ طرح مدد گار ٿي بيٺا، جنھن ڪري اڄ حيدرآباد ۾ مسلم ھاسٽل ۽ مسلم ھاءِ اسڪول سون جي تعداد ۾ مسلمان طالب علم تاتي پالي رهيا آهن.
مسلم ھاسٽل ۽ ھاءِ اسڪول جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ جو معزز مسلمانن جو بورڊ مقرر ٿيل آهي، تنھن مسٽر نور محمد کي جنرل سيڪريٽري مقرر ڪيو هو. درحقيقت ساري ڪاروبار جو روح روان مسٽر نور محمد ئي هو. هن پنھنجو ٻيو سڀ ڪم ڪار ڇڏي ڏنو. رات توڙي ڏينھن مسلم ھاسٽل ۽ اسڪول جي ترقي ۽ سڌاري لاءِ ڊوڙون ڊڪون پائيندو رهيو. اسڪول جو انتظام ۽ تعليمي جوڙجڪ اهڙي سھڻي نموني ۾ رکندو آيو، جھڙي نموني جي ڪنھن ماهر تعليمي ڪارڪن ۾ اميد رکي سگهجي ٿي. بورڊنگ ھائوس جي شاگردن جي صحت، تربيت ۽ نشت برخواست تي بہ اهڙي نظرداري ڪندو هو، جھڙي بايد شايد.
انھيءَ تعليمي عشق ۽ قومي خدمت ۾ پنھنجو تن ۽ من تہ محو ڪري چڪو، پر پنھنجي جاءِ جڳھہ قربان ڪندي بہ ڪين گٿو. مسلم ھاسٽل ۽ اسڪول جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ اڃا گهڻيون ئي سٽائون ۽ منشائون هيس، پر افسوس جو اجل مھلت نہ ڏنيس. تاريخ 22 آگسٽ 1937ع شام جو ڪراچيءَ ۾ وفات ڪيائين ۽ 23 تاريخ صبح جو سندس لاش حيدرآباد آندائون. حيدرآباد جي مسلمانن لاش جي آخرين منزل آسان ڪرڻ ۾ اهڙي حب ۽ تعظيم بجا آندي، جو دوست تہ دوست، پر دشمن بہ واھہ واھہ ڪندا رهيا.
مسٽر نور محمد جيئري تہ پنھنجي چوٿي چموٽي ھاسٽل ۽ اسڪول کي ڏيئي چڪو، پر وفات بعد بہ سندس دلي مراد پوري ٿي، جو سندس لاش ھاسٽل جي احاطي اندر مدفون ٿيو.
انالله وانا اليہ راجعون.
شال مسلم ھاسٽل ۽ اسڪول روز افروز ترقي ۽ سر سبزي حاصل ڪندا رهن، جيئن انھن جي شادابي پسي مرحوم جو روح راحت ماڻيندو رهي. آمين ثم آمين.
(رسالو الڪمال، ايڊيٽر ڪمال الدين ميمڻ، 12 سيپٽمبر 1937ع، حيدرآباد تان ورتل)