ناميارو نور محمد: محمد اسلم ڀٽي
سنڌ جي هن جليل القدر هستيءَ، خانبھادر حسن علي آفندي جي قائم ڪيل سنڌ مدر ستہ الاسلام ۾ پنجين درجي کان انگريزي پڙهي، مئٽرڪ پاس ڪئي هئي. مدرسي جي باني جو سندس زندگي تي نھايت گهرو ۽ ڏور رس اثر ثابت ٿيو. ان کانپوءِ هن کي پنھنجي تعليمي لياقت ۽ مسلسل محنت جي صلي طور مير علي مراد اسڪالرشپ حاصل ٿي، ۽ پاڻ سر سيد احمد طرفان عليڳڙھہ ۾ قائم ڪيل مسلم يونيورسٽي ڏانھن قدم وڌايائين. اتي هو سر سيد جي شخصيت کان نھايت متاثر ٿيو. مسلم يونيورسٽي مان عزت ۽ فضيلت سان بي. اي ۽ ايل. ايل. بي. جا امتحان پاس ڪرڻ بعد سندس خيالن ۾ وڌيڪ وسعت آئي. دراصل اهو ئي عرصو هو جنھن اندر هن صاحب جي ذهن ۾ اهل سنڌ لاءِ هڪ اهڙو ئي اعليٰ تعليمي ادارو قائم ڪرڻ جو خاڪو مرتب ٿيڻ شروع ٿيو. انھيءَ شوق جنون جي صورت اختيار ڪئي جنھن سنڌي مسلمانن جي ستل ضمير کي جهنجهوڙي اتاريو ۽ سندن غيرت کي بيدار ڪيو.
1924ع ۾ سنڌ جي سمورن بااثر مسلمانن جي گڏيل ڪوشش سان هڪ عظيم الشان تعليمي ڪانفرنس ڪوٺائي، جنھن جي صدارت عليڳڙھہ يونيورسٽي جي وائيس چانسيلر شھزادي آفتاب احمد کان ڪرائي وئي، تہ جيئن هتي جي مسلمانن ۾ پڻ جديد علم لاءِ اهڙو عشق جاڳي، جنھن جو جلوو اسان جو هي هيرو عليڳڙھہ ۾ پاڻ پسي آيو هو. انھي ڪانفرنس ٻين ڪيترن مفيد ٺھراءُ پيش ڪرڻ سان گڏ سنڌ جي ٻھراڙي وارن سادن سنڌي مسلمانن جي ٻچن جي رھائش لاءِ شھر حيدرآباد اندر هڪ ھاسٽل ۽ علحده ھاءِ اسڪول قائم ڪرڻ جو تاريخي ٺھراءُ پاس ڪيو. ان قرارداد جي حيثيت، زور آور ھندن ۽ حاڪم انگريزن جي مڪمل طور چنبي ۾ اچي ويل، حيدرآباد ۾ هڪ “ننڍڙي پاڪستان” قائم ڪرڻ جھڙي هئي. ھندو هڪ ٿي اٿيا انھيءَ مان مسلمانن جي سجاڳي اچڻ جو امڪان هو، ھندن انھي ٺھراءَ کي عملي صورت ۾ اچڻ کان روڪڻ لاءِ ننھن چوٽيءَ جو زور لڳايو.
ميان نور محمد بہ اورچ ٿي لڳو ۽ هڪ سال جي لڳاتار محنت سان سال 1925ع جي مئي مھيني ۾ ئي بمبئي سرڪار کان پراڻي ٽريننگ ڪاليج واري عمارت ۾ ھاسٽل قائم ڪرڻ جي منظوري حاصل ڪري ورتائين. بورڊنگ ھائوس طور مليل هن ھاسٽل جي انتظام جي لاءِ نور محمد صاحب مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جو بنياد رکيو، جنھن جو پاڻ اعزازي سيڪريٽري ٿي رهيو. سيپٽمبر 1925ع ۾ عمارت جو قبضو وٺڻ شرط، نور محمد صاحب سڄي سنڌ جي مسلمانن جي ٻچن کي دعوت ڏني تہ هو ھاڻي شھر حيدرآباد ۾، اقامت پذير ٿي، اعليٰ تعليم سان آراستہ ٿي سگهن ٿا. ھاسٽل لاءِ گهربل سموريون بنيادي ضرورتون فوري طور پوريون ڪري، آڪٽوبر 1925ع کان داخلا شروع ڪري ڏني وئي. ھاسٽل ۾ رھندڙ مسلم شاگرد، حصول تعليم لاءِ شھر جي ان وقت موجود ٽن ھاءِ اسڪولن ۾ موڪليا ويندا هئا، هڪ نو وديالہ (سنڌ يونيورسٽي جي اولڊ ڪئمپس) ۽ ٻيو ايڇ اڪيڊمي (موجودہ گورنمينٽ ھاءِ اسڪول) جي شھر جي ڏاکڻين ڇيڙي تي هجڻ ڪري تمام پري ٿي پيا. ٽيون ھاءِ اسڪول، جيڪو ان وقت گورنمينٽ ھاءِ اسڪول سڏيو ويندو هو، البتہ ويجهو هو. ٽنھي اسڪولن ۾ انھي وقت مسلمانن لاءِ قدم قدم تي تڪليفون پيدا ڪرڻ شروع ڪيون. انھن کي ڪي بہ جائز سھولتون نہ ڏنيون وينديون هيون. ورتاءُ بہ اهڙو، جو غيرت مند ۽ خوددار مسلم شاگردن جي لاءِ ناقابل برداشت ٿيندو ويو.
حڪومت ھند کي انھي مسئلي کان آگاھہ ڪرڻ ۽ مسلمانن لاءِ هڪ الڳ ھاءِ اسڪول جي مطالبي لاءِ سوسائٽي جو هڪ وفد بمبئي ويو. 1923ع ۾ سنڌ طرفان بمبئي سرڪار ۾ ميمبر سر غلام حسين هدايت الله جڏهن حيدرآباد آيو، تڏهن کيس سنڌي مسلم شاگردن جي تعليمي مسئلن جو شدت سان احساس ڏياريو ويو ۽ نتيجي طور انگريزن ۽ ھندن جي مشترڪ مخالفت جي باوجود، ٻئي سال 1932ع ۾ گورنمينٽ ھاءِ اسڪول، ”مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي“ جي حوالي ڪيو ويو. اسڪول لاءِ نئين عمارت جو سنگ بنياد بہ سر غلام حسين کان ئي رکايو ويو ۽ ان جو نئون نالو ”حيدرآباد ھاءِ اسڪول“ رکيو ويو. هن اسڪول جي وڌيڪ تعمير ۽ ترقي لاءِ ميان نور محمد پنھنجو سڀ ڪجهہ وقف ڪري ڇڏيو.
اهڙي طرح نامياري نور محمد جي اڌوري خواب جو تعبير مڪمل ٿيو، پر کيس اڃا هن اداري کي وڌائي عليڳڙھہ واري مسلم يونيورسٽي جي معيار تي پھچائڻو ۽ هڪ مثالي يونيورسٽي بنائڻو هو. ٽن سالن جي لاڳاتار محنت ۽ ڏينھن رات جي جفاڪشي، لازمي طور سندس صحت تي اثر ڪيو، ليڪن ايترو ٿيو، جو سندس لڳايل تعليمي وڻ جون پاڙون، وڃي پاتال پھتيون ۽ 22 آگسٽ 1937ع تي جڏهين مالڪ حقيقي جي رضا تي راضي رهي، هن پنھنجي جان، جان آفرين جي حوالي ڪئي، ان وقت اسڪول پڪي پائي تي هميشہ هميشہ لاءِ قائم ٿي چڪو هو. پاڻ پنھنجي جسم جي خاڪ پاڪ ھاسٽل جي مبارڪ مٽي ۾ مدفن ڪرڻ جي وصيت ڪيائون.
شخصيت:
مرحوم جي خوبين ۽ خصلتن جو ڪھڙو ذڪر ڪجي. کيس اخلاق محمدي جو مجسمو سڏجي تہ صحيح ٿيندو. پنھنجي بردبار ۽ بااخلاق والد جي علمي ۽ اخلاقي اثر هيٺ، ننڍپڻ کان ئي هن جي پرورش نھايت نيڪ ماحول ۾ ٿي. نھٺو ۽ نماڻو نور محمد، سڀن سان سدائين هڪ جھا هلندو هو. ساڳئي وقت ڪفايت شعار، سچار، محنتي ۽ سادگي پسند پڻ جهاڪ ورلي ملندو. سندس غريب پروري ۽ مسڪين نوازي جا مثال ڪيترا ڏئي ڪيترا ڏجن! قومي ڪمن لاءِ ۽ انسانيت جي خدمت لاءِ اهڙا همدرد ۽ هڏ ڏوکي انسان ئي پنھنجو تن، من ۽ تن قربان ڪري مثال ڪندا آهن.
مرحوم پڻ پنھنجي آخري جائداد، اسڪول تان گهوري ڇڏي، جنھن شمع مان علم جو نور پرائي، اڄڪلھہ جا اڪثر اعليٰ تعليم يافتہ سنڌي مسلمان ملڪ جي مکيہ عھدن تي سرفراز ۽ سربلند آهن.
مرحوم نور محمد بيشڪ سنڌ جو سر سيد آهي، جنھن هڪ غريب ماستر جي گهر ۾ پيدا ٿي، سنڌي مسلمانن جي دلين ۾ پاڻ لاءِ خانبھادر حسن علي آفندي، خانبھادر قادر داد خان، مير غلام محمد خان ٽالپر ۽ سيد الھندو شاھہ جھڙا قابل احترام مقام حاصل ڪيو آهي.
(سنڌ مسلم ڪاليج، حيدرآباد جي مخزن، 1960ع تان ورتل)