اسڪول جي عمارت جي افتتاح جي موقعي تي سر غلام حسين جي تقرير
سر غلام حسين جنھن کي سنڌ جو ٻچو ٻچو سڃاڻي ٿو، سو اتر سنڌ جي مشھور تجارتي شھر شڪارپور ۾ تولد ٿيو. اسڪول ۽ ڪاليج جي تعليم حاصل ڪرڻ بعد ايل. ايل. بي جو امتحان پاس ڪري حيدرآباد سنڌ ۾ ڪيترن سالن تائين وڪالت ڪندو رهيو. سال 1912ع ۾ هي صاحب بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جو ميمبر چونڊيو ويو. پنھنجي قومي ۽ وطني حب ۽ ٻين خداداد لياقتن سبب 1921ع تائين وري وري حيدرآباد ضلعي جي ماڻھن جي طرفان سندن عيوضي ٿي موڪليو ٿي ويو. سال 1921ع ۾ هي نون سڌارن موجب نئين طرز تي ٺھيل ليجسليٽو ڪائونسل ۾ وزير مقرر ڪيو ويو. هن اهو پنھنجو نئون عھدو اهڙي هوشياري ۽ چالاڪي سان هلايو جو ٽي دفعا 1928ع تائين سانده ساڳي عھدي تي ممتاز ڪيو ويو.
وزيري واري عرصي ۾ هن جون خدمتون ۽ جان فشانيون اهڙيون بي بھا ثابت ٿيون جو نہ رڳو هي اٺ سال وري وري وزير مقرر ڪيو ويو، پر سائين جي خطاب سان معمور ڪيو ويو ۽ هن جي گهرج بمبئي گورنمينٽ کي ايتري قدر محسوس ٿي جو جون 1928ع ۾ هي ايگزيڪيوٽوِ (ڪاروباري) ڪائونسل جو ميمبر مقرر ڪيو ويو.
آفيسري عھدي جي واڳن وٺڻ کان اڳ جي خدمتون سر صاحب حيدرآباد شھر جون خصوصاً ۽ سنڌ جون عموماً ڪيون آهن سي اظھر من الشمس آهن. سال 1921ع کان اڳ ڪائونسل جي ميمبريءَ جي ايامڪاريءَ ۾ (جيستائين هو صاحب حيدرآباد کي ڇڏي بمبئي کي پنھنجو وطن ڪري وڃي ويٺو تيستائين) جيڪي هن صاحب حيدرآباد شھر جون خدمتون ڪيون آهن، سي وسرڻ جھڙيون نہ آهن.
هي صاحب پھرين پھرين ڊسڪٽرڪٽ لوڪل بورڊ حيدرآباد جو پريزيڊنٽ چونڊيو ويو ۽ ڪيترو وقت حيدرآباد ميونسپالٽيءَ جو وائيس پريزيڊنٽ ٿي رهيو. تنھن کان سواءِ ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچي ۽ سنڌ مدرستہ الاسلام جي بورڊ جو سالن جا سال ميمبر ٿي رهيو هو. ان کان سواءِ سنڌ ملڪ جي باري ۾ ماڻھن جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ وقت بوقت جيڪي بہ ڪاميٽيون پئي ٺھيون آهن، تن ۾ هن جو نالو هو. هن تمام گهڻي قدر بھرو وٺي انھن ڪاميٽين جون مرادون برصواب ڪرائي پنھنجي ناموري حاصل ڪئي.
انھن سڌاري ۽ واڌاري وارن ڪمن مان ڪيترا ٿي چڪا آهن ۽ اڃا بہ هي صاحب اهڙن ڪمن ڪرڻ لاءِ هر دم تيار آهي. تازو جڏهن هو حيدرآباد ۾ تشريف فرما ٿيو تڏهن “مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي” کيس عرض ڪيو تہ گورنمينٽ ھاءِ اسڪول حيدرآباد جنھنجون واڳون جلد بدلي ٿي سوسائٽي کي ملڻيون آهن، انھيءَ جي احاطي اندر اسڪول جي نئين جڳھہ جو سنگ بنياد پنھنجي مبارڪ هٿن سان رکڻ فرمائي. ناظرين تعليم اخبار کي ذهن نشين ٿو ڪجي تہ اهو اسڪول جو سرڪار مالي حالتن جي مد نظر تي صفا بند ڪرڻ ٿي گهريو سو ڪن شرطن تي سوسائٽي کي سندس گرما گرم ڪوششن ڪرڻ تي ڏيڻو ڪيو.
غلام حسين صاحب جن کي مرحبا جي ائڊريس
سنگ بنياد رکڻ کان اڳ ۾ سر غلام حسين صاحب، ڪليڪٽر صاحب مسٽر جي، ڪي، جوشي آءِ. سي. ايس. سان گڏ تشريف فرما ٿيو، تنھن کي سوسائٽي جي پاران بلڪل گهڻي مرحبا سان حاضرين مجلس جن ۾ ڪيترا معتبر مرد ۽ ڪيتريون معزز عورتون، ڪيترن اسڪولن جا ماستر ۽ شاگرد حاضر هئا تن جي اڳيان سر صاحب کي ايڊريس پيش ڪئي.
مسلم ھاسٽل جي بئند چيدن ۽ سھڻن سرن سان حاضرين مجلس کي وندرائيو.
خدا عزوجل جي ثنا خوانيءَ بعد سر صاحب جي تڪليف وٺي اچڻ جي شڪريہ ادائي کان پوءِ مسٽر نور محمد آنرري سيڪريٽري مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي جي ايڊريس پڙهي، جنھن جو جواب سر صاحب هيٺين لفظن ۾ ڏيڻ فرمايو:
سر صاحب جي جواب ۾ هز ايڪسيلنسي گورنر صاحب بمبئي کاتي جو پيغام پڻ هو.
مسٽر چيئرمين ۽ ڪارپرداز ميمبر مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي، هن نئين اسڪول جي جڳھہ جي سنگ بنياد رکڻ لاءِ جو مونکي چيو ويو آهي تنھن مان جا خوشي مونکي حاصل ٿي آهي، تنھنجي بيان ڪرڻ جي ايتري ضرورت محسوس نٿو ڪريان. تعليم اهو ڪم آهي جو منھنجي دل کي ڏاڍو پيارو آهي ۽ جڏهن بہ مان تعليم سان لاڳو ڪنھن ڪم ۾ بھرو وٺندو آهيان تڏهن تمام بيحد خوش ٿيندو آهيان.
تعليم جو قدر؛ توھان کي بخوبي معلوم هوندو تہ تعليم دنيوي، مذهبي، تمدني ۽ معاشرتي ڳالھين جي ترقيءَ جو سرچشمو آهي. تعليم معلومات وڌائي ٿي ۽ معلومات هڪ قسم جي زبردست طاقت آهي. هر ڪنھن ڳالھہ جي وسيع ۽ اونھي معلومات جنھن جو انسان جي ترقيءَ تي وڏو اثر آهي سو سچي سڌاري ۽ واڌاري جو مکيہ جزو آهي. اهو ئي سبب آهي جنھن ڪري اسڪول ۽ ڪاليج اسان جي حياتيءَ جو مکيہ پايو تصور ڪيا ٿا وڃن.
سنڌ جا مسلمان اڃا تعليم ۾ پوئتي پيل آهن ۽ جيستائين اهي پنھنجي وڌيڪ ترقي پذير همسايہ ڀائرن سان ساڳيءَ ڪڙيءَ تي اچن، تيستائين گهڻو ڪم ڪرڻو اٿن. انھن کي ياد ڪرڻ گهرجي تہ سندن ترقي سڄي انسان ذات جي ترقي آهي ڇاڪاڻ تہ اهي سياسي حالت جي مدنظر تي سڄي انسان ذات جو هڪ جزو آهن. سڄيءَ انسان ذات جي ڪماليت جي درجي تي پھچڻ لاءِ اهو ضروري آهي تہ سندس هر هڪ جزو مڪمل ٿئي. ڪا بہ قوم جا پنھنجن ٽنگن تي نٿي بيھي سگهي سا نہ رڳو پنھنجي دشمن آهي، پر اھا ملڪ جي انھن سڀني قومن لاءِ جي ترقيءَ جي راھہ تي گامزن آهن تن سڀني لاءِ هڪ قسم جي رنڊڪ آهي.
مسلمانن جي تعليم
شڪرانا ڌڻيءَ جا، جو مسلمانن ھاڻي اک کولي آهي ۽ تمام گهڻي تعداد ۾ تعليم پرائڻ جي ڪم کي لڳي ويا آهن. هن لاءِ توھان جي سوسائٽين جھڙيون سوسائٽيون ۽ توھان ميمبرن جھڙا قومي ۽ ملڪي حب وارا اهي ماڻھو مبارڪن جا مستحق آهن، جي ھھڙن ڪمن لاءِ پاڻ پتوڙي رهيا آهن. اهڙيون جماعتون ۽ اهڙا ماڻھو نہ رڳو قومي خدمت ٿا ڪن، پر اهي سڀ کان مٿاهين درجي جي ملڪي خدمت ادا ٿا ڪن. ھھڙي وڏي ڪم جي پورائي لاءِ خود مطلبي کان آزاد روءِ جي ماڻھو ڪوشان آهن سي نہ رڳو پنھنجي قوم وٽان، پر سڄي ملڪ جي ماڻھن وٽان داد ملڻ جي لائق آهن.
اهي پنھنجي پوکيل وڻ جي ميوي جو مزو تمام گهڻو تڏهين وٺندا جڏهين ڪجهہ وقت کانپوءِ سندن محنتن ۽ مشقتن جو وڻ ڦولارجي ڦر ڪندو. هڪ داناءُ جو قول آهي تہ “ماڻھو ڪجهہ بہ نہ آهي مگر ڪم سڀ ڪجهہ آهي.” مون کي اھا خاطري آهي تہ اهڙا قومي حب وارا ماڻھو ۽ جماعتون اهڙا ڪم حب وچان ڪن ٿا ۽ نہ ڪنھن اجوري يا عيوضي ملڻ ڪاڻ.
انھيءَ چوڻ ۾ مبالغو نہ ٿيندو جي آءٌ توھان کي ٻڌايان تہ هز ايڪسيلنسي گورنر صاحب بھادر کي ڪابہ ڳالھہ اهڙو خوش نہ ڪري ھا جھڙا صاحب ممدوح هن اسڪول جي جاءِ جي سنگ بنياد رکڻ ۾ خوش ٿئي ھا. ڇاڪاڻ تہ هز ايڪسيلنسي انھن ڳالھين ۾ تمام گهڻو چاھہ وٺندو آهي جي پريزيڊنسي جي ماڻھن جي ڀلي جي مد نظر تي رکيون وينديون آهن.
خاص واسطيداري
سڄي بمبئي کاتي جي تعليم لاءِ عموماً ۽ مسلمانن جي تعليم لاءِ خصوصاً هز ايڪسيلنسي جو هڏ تمام گهڻو ڪرڪندو آهي. تنھن ڪري هز ايڪسيلنسي هن وڏي ڪم جي شروع ڪرائڻ ۽ بھري وٺڻ ۾ تمام گهڻو خوش ٿئي ھا. سوسائٽي کي اسڪول جون واڳون دير سان مليون تنھنڪري اهڙو خوشيءَ جو ڪم هز ايڪسيلنسي گورنر صاحب بھادر کان سر انجام ٿي نہ سگهيو آهي. هن موقعي تي پنھنجي حاضر هجڻ جي عيوض مھرباني ڪري هيٺيون پيغام اوھان ڏانھن موڪليو آهي جو آءٌ اوھان کي پڙهي ٿو ٻڌايان ۽ جو مون کي پڪ آهي تہ توھان کي توھان جي هن وڏي ڪم ۾ همت افزائي جو باعث ٿيندو. جيڪي هز ايڪسيلنسي اڄوڪي سنگ بنياد رکڻ بنسبت مون ڏانھن لکيو آهي سو هيءُ آهي:
هز ايڪسيلنسي گورنر صاحب بھادر جو پيغام
مھرباني ڪري مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ ۽ حيدرآباد سنڌ جي مسلمانن کي منھنجي پاران مسلم ايجوڪيشن ھاءِ اسڪول لاءِ جنھن جو توھان هن وقت سنگ بنياد رکو ٿا مبارڪون ڏيندا. اهو ڪم جنھن جي پوري ڪرڻ لاءِ توھان ۽ سر رفيع الدين احمد ڪوشش ورتي هئي، تنھنجي تبديل ڪري ڏيڻ جي شروعات ڪرڻ ۾ اوھان کي نھايت خوشي حاصل ٿيندي هوندي.
9 سال کن اڳي جنھن مسلم ھاسٽل جي جاءِ سرڪار مسلمانن کي ڏني هئي، تنھنجو بندوبست جنھن پيرايہ تي سوسائٽيءَ رکيو آهي سو مونکي اھا اميد ٿو ڏياري تہ اهي اسڪول جي انتظام رکڻ ۾ بيشڪ ڪامياب ٿيندا. منھنجي تمام گهڻي همدردي سوسائٽيءَ جي انھيءَ وڏي ڪم سان آهي، جنھن جو بار هوءَ مسلمان ٻارن جي تعليم، ترقيءَ ۽ خوشنوديءَ لاءِ پنھنجي ڪلھن تي رکي ٿي. مان اهڙن اسڪولن جي بنيادي پٿر رکڻ ۾ پاڻ کي نھايت خوش نصيب سمجهندو آهيان. ڇاڪاڻ تہ اهو وڏو ڪم جنھن جي پوري ڪرڻ لاءِ اوھان جي سوسائٽي قدم کنيو آهي سو هميشہ لاءِ چاھہ ڏياريندڙ ثابت ٿيو آهي ۽ ٿيندو رھندو.
سڀني ذاتين لاءِ کليل اسڪول:
ڪي ڳالھيون جن جو هن اسڪول سان لاڳاپو آهي سي مونکي گهڻو خوش ٿيون ڪن. پھرين ۽ سڀ کان مکيہ ڳالھہ جا آهي سا هي آهي تہ هي اسڪول سڀني ذاتين لاءِ ڪنھن بہ قسم جي رنڊڪ ۽ روڪ کان سواءِ کليل آهي. اهڙن اسڪولن جي خاص ڪري هن وقت ملڪ ۾ تمام گهڻي گهرج آهي.هن وقت ھندوستان جي لاءِ سڀ کان وڌيڪ ضروري ڳالھہ جا آهي سا اھا آهي تہ سندس ڌار ڌار ذاتيون ۽ قومون هڪ ٻئي کي چڱي طرح سمجهي سگهن. انھيءَ مطلب حاصل ڪرڻ لاءِ فقط اهڙا ئي اسڪول ڪارائتا ٿي سگهندا، جي سڀني قومن لاءِ پنھنجا دروازا کليل رکندا.
ٻي چڱي ڳالھہ جا مان ڏسان ٿو سا هي آهي تہ هي اسڪول هنري تعليم کي زور وٺائڻ لاءِ سھوليتون مھيا ڪري ڏي ٿو. اهو ئي هن وقت دنيا جي ترقي جو راز آهي ۽ آئيندہ اهو تمام گهڻي قدر محسوس ڪيو ويندو. فقط ڪتابي علم هينئر نڪمو ۽ صرف وقت ۽ مغز جي طاقت لاءِ نقصان ڪار ثابت ٿيو آهي. جنھن ڳالھہ جي هن وقت گهرج آهي ۽ جنھن جي ايندڙ زماني ۾ وڌيڪ ۾ وڌيڪ گهرج ٿيندي ويندي سا اھا آهي تہ اسڪول ۽ ڪاليج جي شاگردن کي تعليم اهڙي ڏجي جا اسڪول ۽ ڪاليج جي ڇڏڻ بعد کين سندن پيرن تي بيھاري سگهي.
سرڪار يا واپاري مرڪز هن وقت انھن سڀني ماڻھن کي جي اسڪول يا ڪاليج مان تعليم پوري ڪري ٿا نڪرن، مشغولي ڏيئي نٿا سگهن ۽ نڪي اهو نوجوان ماڻھن جي حياتيءَ جو مقصد هجي تہ هو تعليم صرف سرڪاري يا خانگي نوڪري ملڻ لاءِ حاصل ڪن. دنيا ۾ ٻيا بہ رستا آهن جن لاءِ نوجوان پنھنجي دلي خواهش رکي سگهن ٿا ۽ هنري تعليم ئي هن وقت دنيا جي ضرورت آهي ۽ آئيندہ زماني ۾ پڻ هميشہ لاءِ رھندي.
چوڏهن هزارن روپين جي امداد
مونکي اهو شڪر ادائي جو وڏو فرض لاهڻ وسارڻ نہ گهرجي جو ڪن قومي حب وارن ماڻھن هن تعليم گاھہ تي چاڙهيو آهي. انھن ماڻھن ۾ آءٌ پنھنجو وڏو ۽ باعزت دوست حاجي عبدالله ھارون ليجسليٽو اسيمبلي جو ميمبر سي تمام خوش ٿيو آهيان. سيٺ صاحب چوڏهن هزار روپيہ هن اسڪول کي امداد ڪيا آهن. مان سمجهان ٿو تہ هي پھريون ئي ماڻھو آهي جو ايڏي رقم سان هن اسڪول جي مدد لاءِ ميدان ۾ آيو آهي. امداد ڪندڙن ۾ پنھنجن هيٺين دوستن جا نالا ڏسي مان وڌيڪ خوش ٿيو آهيان:
1. خان بھادر حاجي مير الهداد خان
2. مير حاجي حسين بخش خان
سوسائٽي جناب هز ھائينس بھاولپور جي نواب صاحب جي زيرمنت آهي، جنھن 25 هزار ورپين جو گرانٽ قدر شاهي عطيہ جاءِ جي گرانٽ طور هن اسڪول کي عطا ڪري پنھنجي سخاوت جو ثبوت پيش ڪيو آهي. هن باري ۾ سوسائٽي، خانبھادر ميان نبي بخش خان سي آءِ. اي جي پڻ نھايت شڪرگذار آهي.
تنھن کانسواءِ ٻيا بہ ڪيترا ماڻھو آهن جن جي هيءُ سوسائٽي شڪر ادائي ظاهر ٿي ڪري. انھن مان مسٽر مينسي ڦليلي ڪئنال جو ايگزيڪيوٽو انجنيئر صاحب آهي، جنھن مھرباني ڪري ڪنھن بہ اجوري وٺڻ کانسواءِ هن اسڪول جي جاين جي تپاسڻ جي ڪم جو بار پنھنجي سر تي هموار ڪرڻ فرمايو آهي.
مسٽر نور محمد وڪيل جي شڪر گذاري
آخر ۾ اهو مونکي چوڻ ضروري آهي تہ هن سوسائٽيءَ جي چيئرمين ۽ ميمبرن صاحبن ڪم کي ڪامياب بنائڻ ۾ڪوشش ورتي آهي، تن جي جيتري ساراھہ ڪجي اوتري ٿوري آهي. هن سوسائٽي جي هن ڪم ۾ ۽ سندس ٻين ڳالھين ۾ ڪاميابيءَ جو سبب سندس جفاڪش ۽ پرجوش آنرري سيڪريٽري مسٽر نور محمد آهي جو سڄي ڪم جو روح روان آهي.
مسلمان قوم جي گردن تي جو ٿورو هنن ماڻھن جي همت، جان فشاني ۽ محڪم ارادي جو آهي تنھنجو نہ رڳو قدر ڪرڻ مشڪل آهي، پر ان جو خيال ڪرڻ بہ محال آهي. اهو انھن جي اڻ ٿڪ ڪوششن جو نتيجو آهي، جن جي مدد سان سوسائٽي انھن مشڪلاتن مان جن مان هن کي لنگهڻ لازمي هو ڪاميابيءَ سان نڪري آئي آهي. آءٌ فقط هيترو چوان تہ هنن انھن ماڻھن کي جن جي لاءِ هنن هيڏو سخت ڪم ڪيو آهي حياتيءَ تائين احسان منديءَ جي بار هيٺ آندو آهي ۽ اهي جيستائين جيئرا رھندا تيستائين انھن جا گڻ ڳائيندا رھندا.
آءٌ اوھان کي خاطري ٿو ڏيان تہ گورنمينٽ تمام گهڻي همدردي سان اوھان جي سوسائٽيءَ جي هن ڪم کي ڏسندي ۽ ان ۾ چاھہ وٺندي. آءٌ خدا تعاليٰ جي درگاھہ ۾ دعاگو آهيان تہ هو هن تعليم گاھہ کي پنھنجن خاص نعمت سان مالا مال ڪري مون کي خاطري آهي تہ اهي نعمتون هن تعليم گاھہ تي برسات جان تمام گهڻي انداز ۾ وسنديون. شل هي تعليم گاه جنھن مقصد لاءِ کولي ٿي وڃي انھيءَ مقصد موجب مسلمان قوم ۽ ٻين قومن جي لاءِ چڱائيءَ جو چشمو ثابت ٿئي.
انھن لفظن سان آءٌ هن اسڪول جي نئين جڳھہ جي بنيادي پٿر رکڻ لاءِ وڌان ٿو.
سنگ بنياد خير خوبيءَ سان رکيو ويو ۽ اهو اظھار ڪيو ويو تہ سر غلام حسين هدايت الله هڪ هزار روپيہ بلڊنگ فنڊ ۾ ڏيڻا ڪيا آهن.
(اخبار تعليم، ٽريننگ ڪاليج فار مين، حيدرآباد، نومبر 1933ع تان ورتل)