نور محمد وڪيل سنڌ جو سر سيد: غلام محمد پنھور
تاريخ 10 ڊسمبر 1924ع تي حيدرآباد شھر جي مشھور عمارت هومسٽيڊ ھال ۾ “سنڌ مسلم تعليمي ڪانفرنس” ٿي هئي جنھن جو افتتاح بمبئيءَ جي گورنر هز ايڪسيلنسي سر ليسلي ولسن ڪيو هو ۽ صدارت وري عليڳڙھہ يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر شھزادي آفتاب احمد صاحب ڪئي هئي. گورنر صاحب پنھنجي افتتاحي تقرير ۾ چيو تہ “اگرچہ مون کي گشت ۾ ڪم تمام گهڻو هو تہ بہ مون ڪانفرنس جي دعوت خوشيءِ سان قبول ڪئي جيئن اوھان چيو آهي تہ منھنجي هتي ملاقات ڏيڻ جي معنيٰ آهي تہ منھنجي توھان سان همدردي آهي سا ڳالھہ بلڪل صحيح آهي. آءٌ ڏسي گهڻو خوش ٿيو آهيان جو صاحبزادو آفتاب احمد خان جو عليڳڙھہ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر آهي سو اوھان سان شريڪ ٿيو آهي. مونکي يقين آهي تہ سندس صلاح مصلحت اوھان لاءِ گهڻو مفيد ٿيندي. مونکي ڏسي گهڻي خوشي ٿي آهي تہ توهين منتظر آهيو تہ ٻين قومن سان ڪلھو هڻي اوهين بہ پنھنجي منھن ۽ مان مٿي رکو. اسين اوھان کي صلاح ٿا ڏيون تہ توهين پنھنجون ڪاميٽيون ٺاهيو جي اوھان جي رٿن کي هميشہ هستيءَ جي صورت ۾ آڻين ۽ اهڙين ڪاميٽين جو ويچار ڪيل ٺھراءُ سرڪار لاءِ مفيد ٿيندا ۽ انھن تي آءٌ ۽ اسان جا وزير غور ڪنداسون. انھيءَ جي باري ۾ اسان پوني ۾ گهڻو ڪجهہ چيو آهي، جنھن جي اپٽار هتي ٻيھر ڪرڻ مناسب نٿي سمجهجي ۽ اسين گهڻي خوشي سان هن ڪانفرنس کي کوليون ٿا“. (نوٽ مٿئين تقرير جو فقط ٽڪرو ڏنو ويو آهي.)
هن ڪانفرنس ۾ جيڪي بہ سنڌ جي مسلمانن جي سٺي تعليم ترقيءَ ۽ سڌاري لاءِ ٺھراءَ پاس ٿيا هئا انھن مان مکيہ ٺھراءُ هي بہ هو تہ حيدرآباد شھر ۾ هڪ مسلم ھاسٽل ۽ هڪ ھاءِ اسڪول قائم ڪيو وڃي.
انھيءَ کانپوءِ مسٽر نور محمد تعليمي ڪانفرنس جي مٿئين ٺھراءَ کي عملي جامي پھرائڻ لاءِ ڏينھن رات ڪوشش ڪندو رهيو ۽ انھي جي سرانجامي جو سھرو بہ سندس سر تي سونھين ٿو جو گورنمينٽ ھاءِ اسڪول مان نالو ڦيرائي “حيدرآباد ھاءِ اسڪول” ڪيو ويو. موجودہ نور محمد ھاءِ اسڪول ۾ جيڪو انھيءَ زماني جو فرنيچر رکيل آهي اڄ بہ انھيءَ تي اهو نالو ”حيدرآباد ھاءِ اسڪول“ نظر اچي ٿو.
حيدرآباد ھاءِ اسڪول ۽ مسلم ھاسٽل جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ معزز مسلمانن جو بورڊ مقرر ٿيو جنھن جو نالو “مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي رکيو ويو ۽ جنھن جو جنرل سيڪريٽري مرحوم نور محمد ٿيو. تنھن کان پوءِ تہ وڪالت جو ڌنڌو ترڪ ڪري رات ڏينھن مسلم ھاسٽل ۽ اسڪول جي ترقي لاءِ مسلمان شاگردن کي وڌيڪ اسڪالرشپون وٺي ڏيڻ ۾ ۽ اسڪول کي گرانٽ وٺي ڏيڻ لاءِ ڪوششون ڪندو رهيو.
محترم نور محمد پنھنجي ايامڪاريءَ ۾ اسڪول ۽ مسلم ھاسٽل جي ترقي متعلق جيڪي بہ رپورٽون ڇپائي شايع ڪرايون آهن تن جي مطالعي مان صاف نظر ايندو تہ ھاءِ اسڪول ۽ ھاسٽل هر پھلوءَ کان ترقيءَ تي هئا. مسلم ھاسٽل جي انتظام ۽ بھترين ڪارڪردگيءَ متعلق جيڪي ڪجهہ اخبار تعليم ڊسمبر 1932ع ۾ ايڊيٽوريل ۾ لکيو ويو آهي ان مان فقط ٽڪرو هتي ڏجي ٿو:
“هتي حيدرآباد ۾ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جي زير نگران هڪ عاليشان بورڊنگ ھائوس بمع اي. وي اسڪول جي آهي (جنھن کي عام طرح مسلم ھاسٽل چيو وڃي ٿو) جو اٺن نون سالن کان نھايت پسنديءَ جھڙا ڪم ڪري رهيو آهي. ٻھراڙيءَ مان جيڪي شاگرد اسڪالرشپ کڻي وڌيڪ تعليم لاءِ ڪوشان رهن ٿا تن کي هتي رھايو وڃي ٿو. تعليم تي خاص ڌيان ڏنو وڃي ٿو ۽ اھا ڪوشش ڪئي وڃي ٿي تہ جن ڇوڪرن اسڪالرشپون کنيون آهن سي انٽرميڊئٽ امتحان کان پوءِ وڃائي نہ ويھن. وڏي خوشيءَ جي ڳالھہ آهي تہ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي جي بانيڪارن خاص ڪري مسٽر نور محمد وڪيل پنھنجو سمورو وقت مسلم قوم جي ٻچن جي سڌاري لاءِ وقف ڪري ڇڏيو آهي.”
ياد رکڻ گهرجي تہ ڪافي لکپڙھہ بعد جڏهن اسڪول جون واڳون مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي جي سپرد ٿيون تڏهن نئين بلڊنگ جي تعمير لاءِ سوسائٽي سر غلام حسين هدايت الله کي عرض ڪيو تہ اچي نئين بلڊنگ جو سنگ بنياد رکي. انھي سلسلي متعلق جيڪي دعوت نامي جا ڪارڊ ڇپيا ويا هئا تن مان خوش قسمتيءَ سان هڪ هٿ لڳي ويو آهي جنھن ۾ خان بھادر حاجي محمد احسان چيئرمين مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي طرفان دعوت ڏنل آهي تہ 30 آڪٽوبر 1934ع تي سومر ڏينھن صبح جو ساڍي اٺين وڳي مھل اسڪول جي احاطي اندر سر غلام حسين هدايت الله سنگ بنياد رکڻ قبول فرمايو آهي. اخبار تعليم نومبر 1933ع ۾ لکي ٿي تہ:
“سنگ بنياد کان اڳ ۾ سر غلام حسين صاحب ڪليڪٽر صاحب مسٽر جي ڪي جوشي، آءِ. سي. ايس. سان گڏ تشريف فرما ٿيو تنھن کي سوسائٽي جي پاران بلڪل گهڻي مرحبا سان حاضرين مجلس جن ۾ ڪيترا معتبر مرد ۽ ڪيتريون معزز عورتون ڪيترن اسڪولن جا ماسٽر ۽ شاگرد حاضر هئا تن جي اڳيان سر صاحب کي ائڊريس پيش ڪئي ويئي. مسلم ھاسٽل جي بئنڊ سرن سان حاضرين مجلس کي وندرايو. ان موقعي تي مسٽر نور محمد اعزازي سيڪريٽري مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جي ايڊريس پڙهي جنھن جو جواب سر صاحب هيٺين لفظن ۾ ڏيڻ فرمايو ۽ سر صاحب جي جواب ۾ هز ايڪسيلينسي گورنر صاحب بمبئي کاتي جو پيغام پڻ هو.” سر غلام حسين هدايت الله صاحب جيڪا تقرير ڪرڻ فرمائي سا ڪافي لمبي آهي جنھن ڪري ان مان اقباسات ڏيڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ئي ڪونھي. سر صاحب فرمايو تہ “هن نئين اسڪول جي جڳھہ جي سنگ بنياد رکڻ لاءِ جو مونکي چيو ويو آهي تنھن مان جا خوشي مونکي حاصل ٿي آهي تنھن جي بيان ڪرڻ جي ايتري ضرورت محسوس نٿو ڪريان... “
شڪرنا ڌڻيءَ جا جو مسلمانن ھاڻي اک کولي آهي ۽ تمام گهڻي تعداد ۾ تعليم پرائڻ جي ڪم کي لڳي ويا آهن. هن لاءِ توھان جي سوسائٽيون ۽ توھان ميمبرن جھڙا قومي ۽ ملڪي حب وارا اهي ماڻھو مبارڪ جا مستحق آهن جن ھھڙن ڪمن لاءِ پاڻ پتوڙيو آهي. انھيءَ چوڻ ۾ مبالغو نہ ٿيندو جي آءٌ توھان کي ٻڌايان تہ هز ايڪسيلينسي گورنر صاحب بھادر کي ڪابہ ڳالھہ اهڙو خوش نہ ڪري جھڙا صاحب ممدوح هن اسڪول جي سنگ بنياد رکڻ ۾ خوشي ٿئي ھا. سوسائٽيءَ کي اسڪول جون واڳون دير سان مليون تنھن ڪري اهڙو خوشي جو ڪم هز ايڪسيلينسي گورنر صاحب بھادر کان سر انجام ٿي نہ سگهيو آهي. هن موقعي تي پنھنجي حاضر هجڻ جي عيوض مھرباني ڪري هيٺيون پيغام اوھان ڏانھن موڪليو آهي جو آءٌ اوھان کي پڙهي ٿو ٻڌايان ۽ جو مونکي پڪ آهي تہ توھان جي هن وڏي ڪم ۾ همت افزائي جو باعث ٿيندو. مھرباني ڪري مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي ۽ حيدرآباد سنڌ جي مسلمانن کي منھنجي پاران مسلم ايجوڪيشن ھاءِ اسڪول لاءِ جنھن جو توھان هن وقت سنگ بنياد رکون ٿا، مبارڪون ڏيندا.
نو سال کن اڳي جنھن مسلم ھاسٽل جي جاءِ سرڪار مسلمانن کي ڏني هئي تنھنجو بندوبست جنھن پيرايہ تي سوسائٽي رکيو آهي سو مونکي اھا اميد ٿو ڏيکاري تہ اهي اسڪول جي انتظام رکڻ ۾ بيشڪ ڪامياب ٿيندا. منھنجي تمام گهڻي همدردي سوسائٽي جي انھي وڏي ڪم سان آهي. جنھن جو بار هوءَ مسلمان ٻارن جي تعليم جي ترقي ۽ خوشنودي لاءِ پنھنجي ڪلھن تي رکي ٿي.“
مطلب تہ سائين نور محمد انھي تعليمي اداري جو باني آهي جنھن کي توھان سڀ اڄ هر لحاظ کان اوچ تي ڏسي رهيا آهيو ۽ جنھن مان بيشمار افراد فائدو حاصل ڪري چڪا آهن. الله تعاليٰ مرحوم کي جنت الفردوس عطا ڪري آمين.
(عبرت اخبار 23 آگسٽ 1966ع تان ورتل)