نور محمد لاکير جون سياسي، سماجي ۽ تعليمي خدمتون

بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ سنڌ جي نمائندگيءَ جي مختصر تاريخ؛
برصغير ۾ انگريزن جي آمد وقت پارليامينٽ يا اسيمبليءَ جو ڪو خاص تصور يا ڍانچو موجود نہ هيو. ھندستان ۾ آئيني سڌارن طرف پھرين وک وڌائيندي 1861 ع ۾ برطانوي پارليامينٽ "انڊين ڪائونسل ايڪٽ 1861" پاس ڪيو،جنھن تحت مرڪز ۾ گورنر جنرل جي ڪائونسل ۽ بمبئي، ڪلڪتہ ۽ مدراس پريزيڊنسين ۾ قانون ساز ڪائونسلن جو وجود عمل ۾ آندو ويو. اهڙي ريت پھريون ڀيرو بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل وجود ۾ آئي. هن قانون تحت پھريون ڀيرو مقامي ماڻھن کي قانون ساز ڪائونسل ۾ نمائندگي مِلي، ۽ گورنر کي چار غير سرڪاري (مقامي ماڻھن) کي ڪائونسل ميمبر مقرر ڪرڻ جو اختيار هيو. هِنن ليجسليٽو ڪائونسلن کي ڪي خاص اختيار ڪونہ هيا. ڪائونسل جي ميمبرن کي صرف بِل متعارف ڪرائڻ ۽ متعارف ڪرايل بِلن تي ووٽنگ جو اختيار هيو. ان کان سواءِ انھن وٽ مالي معاملن بابت پڇا ڳاڇا، سوال پڇڻ ۽ ٺھراءُ پيش ڪرڻ جو اختيار بہ نہ هيو
”انڊين ڪائونسل ايڪٽ 1892“ تحت ڪائونسل کي ڪجهہ وڌيڪ اختيار ڏيندي ميمبرن جو انگ بہ وڌايو ويو. هن ايڪٽ تحت ڪراچي چيمبر آف ڪامرس ۽ سنڌ جي زميندارن لاءِ الڳ سيٽون مختص ڪيون ويون. ان موقعي سنڌ جي زميندارن ۽ جاگيردارن لاءِ هڪ سيٽ مختص ڪئي وئي. منٽو-مارلي سڌارن جي نتيجي ۾ انڊين ڪائونسل ايڪٽ 1909 پاس ڪيو ويو. انھن سڌارن جي نتيجي ۾ سنڌ جي سيٽن جو انگ وڌائي چار ڪيو ويو. ڏهن سالن کان پوءِ مونٽيگو-چيلمسفورڊ سڌارن جي نتيجي ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ سنڌ جي سيٽن جو تعداد چار مان وڌائي اڻويھہ ڪيو ويو. جن مان 15 مسلمان، ٽي ھندو ۽ هڪ يورپين لاءِ مختص ڪيون ويو.
گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ 1919 ع تحت پھريون چونڊون 1920ع ۾ ٿيون. 1920 ع ۾ منعقد ٿيندڙ پھرين چونڊن جو تقريبن سڀني وڏين پارٽين بائيڪاٽ ڪيو. ڪانگريس ۽ آل انڊيا خلافت ڪميٽي جو بہ موقف هو تہ 1919 ع وارن سڌارن کي متحدہ ھندستان کي اُهي سياسي حق نہ مليا آهن. جن لاءِ اهي جدوجھد ڪري رهيا هئا. مگر 1923 ع وارين چونڊن ۾ سڀني پارٽين ڀرپور حصو ورتو.
1923ع وارين چونڊن برصغير جي سياسي ماحول ۾ نئون روح ڦوڪي ڇڏيو. هڪ تہ تقريبن سڀ سياسي جماعتون اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيون هيون ٻيو تہ تاريخ ۾ پھريون ڀيرو عورتن کي ووٽ ڏيڻ جو حق مليو. هِنن چوندن ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي 86 سيٽن مان فقط 11 سيٽن تي اميدوار بنا مقابلي ڪامياب ٿي ويا، جڏهن تہ 75 سيٽن تي 212 اميدوارن حصو ورتو. جن مان 54 اميدوارن جون ضمانتون ضبط ٿي ويون. (جيڪي بہ اميدوار ڪُل ڪاسٽ ٿيل ووٽن جو اٺون حصو ووٽ نہ کڻي سگهندا هئا، انھن جي ضمانت ضبط ٿيندي هئي). سنڌ جي 19 سيٽن تي ٻہ ڄڻا بنامقابلي ڪامياب ٿي ويا،جڏهن تہ بقايا 17 سيٽن تي 50 اميدوارن حصو ورتو. اهڙي ريت ووٽ ڪاسٽ ٿيڻ جي شرح 48.2 سيڪڙو رهي. جڏهن تہ ان کان اڳ 1920 ع وارين چونڊن ۾ سياسي پارٽين جي بائڪاٽ سبب ووٽ ڪاسٽ ٿيڻ جي شرح صرف 34.9 سيڪڙو هئي. اهڙي ريت انڊيا جي مرڪزي اسيمبلي ۾ اُن ڪروڙن جي آبادي رکندڙ متحدہ ھندستان جي صرف 990،979 ماڻھن کي ووٽ جو حق حاصل هو، جنھن مان صرف 343،501 ماڻھن ووٽ جو حق استعمال ڪيو.
اُن وقت چونڊن ۾ هر تَڪَ تي جدا جدا اليڪشن نہ ٿيندي هئي، مگر اليڪٽوريل ڪاليج تحت چونڊون ٿينديون هيون. مثال طور تي اگر لاڙڪاڻي ضلع جي لاءِ ٽي سيٽون مختص هيون ۽ ڏھہ اميدوار اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيا هوندا تہ پوءِ مجموعي طور تي سڀ کان وڌيڪ ووٽ کڻندڙ پھرين ٽِن اميدوارن کي ڪامياب قرار ڏنو ويندو هو. 1923 ع وارين چونڊن ۾ سنڌ جي بمبئي ڪائونسل ۾ اڻويھہ سيٽن جا چونڊ نتيجا هيٺ ڏجن ٿا.

1923 ع وارن چونڊن ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي سنڌ مان چونڊيل ميمبرن جي جدول

*هنن ووٽن ۾ اُهي ووٽ بہ شامل آهن، جن کي هڪ کان وڌيڪ ووٽ ڏيڻ جو اختيار هو. اندازن ووٽن جو اصل تعداد ڄاڻڻ لاءِ حاصل ڪيل ووٽن کي تَڪَ ۾ موجود سيٽن جي تعداد سان ونڊ ڪريو.

نور محمد لاکير بطور پارليامينٽيرين
اسين مٿي برصغير ۾ پارليامينٽ يا قانون ساز ادارن جي ارتقا جو سرسري ذڪري ڪري چڪا آهيون. بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ حيدرآباد ضلع جي مسلم ٻھراڙي جون ٻہ سيٽون هيون. 1923 وارين چونڊن ۾ هڪ سيٽ تي سر غلام حسين هدايت الله جڏهن تہ ٻئي تي نورمحمد لاکير چونڊجي آيا.
بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ نورمحمد لاکير انتھائي متحرڪ ڪردار ادا ڪيو. پاڻ سنڌ سان متعلق ٻين جي پڇيل سوالن تي ضمني سوال ضرور پڇندو هو. ٽن سالن جي عرصي ۾ پاڻ 86 سوال پڇيايون. (ضميمو پھريون). ياد رهي تہ انھن سوالن ۾ ضمني سوال شامل نہ آهن. جيڪي بہ تقريبن ايترا ئي سوال ٿين ٿا. اهڙي ريت مختلف موقعن تي 36 دفعا تقريرون ڪيائون. جن مان چند منتخب تقريرن جو اختصار هيٺ پيش ڪيون وينديون. ان کان علاوھ پاڻ اهم قانون سازي ۾ بہ بھرو وٺندا هئا ۽ بلن ۾ ترميمون پڻ پيش ڪندا هئا، مگر جيئن تہ اڪثر ترميمون حڪومت جي موقف جي خلاف هونديون هيون، جنھن ڪري اهي ترميمون رد ٿي وينديون هيون. مگر هو پنھنجو پورو موقف پيش ڪندا هئا.
ليجسليٽو ڪائونسل ۾ تعليم، عدالتون ۽ قانون سندس پسنديدہ شعبا هئا، جنھن بابت اڪثر ڪري ڪو بحث ٿيندو هو، يا ڪا قانون سازي ٿيندي هئي تہ ان ۾ ڀرپور حصو وٺندا هئا. اهڙي ريت سندس سوالن جي اڪثريت مٿين کاتن/شعبن بابت هئي.
1923 ع جي چونڊن ۾ چونڊجي آيل ميمبرن کان 18 فيبروري، 1924 ع تي ٽائون ھال بمبئي ۾ ڪائونسل جي صدر ابراهيم رحمت الله حلف ورتو. حلف کڻڻ واري پھرين ڏينھن بمبئي جي گورنر سر ليسلي ولسن خطاب پڻ ڪيو. گورنر جي خطاب کان پوءِ اسيمبليءَ جي نائب صدر جي چونڊ ٿي. تنھن کان پوءِ اجلاس کي اڳئين ڏينھن تي ملتوي ڪيو. ڇو تہ مجموعي طور تي پھرين ڏينھن تي ايجنڊا تي ٻيا اسم نہ رکيا ويندا آهن. 19 فيبروري، 1924 ع واري اجلاس ۾ نورمحمد لاکير پاران ووٽر لسٽن ۽ سکر بئراج جي چيف انجنئير جي هيڊڪوارٽر بابت ٻہ ضمني سوال پڇيا. ساڳئي ڏينھن تي سرڪار پاران متعارف ڪرايل ”بمبئي چلڊرين بل“ جي مخالفت ڪندي چيائين ته
”هن بل ۾ پنھنجي ٻارن کي پنڻ لاءَ موڪليندڙ والدين کي ذميواري ٺھرائي، عدالتن ۾ ثبوت ڏيڻ جي ذميواري بہ سرڪاري پراسيڪوشن بدران والدين تي لاڳو ڪئي وئي آهي. سنڌ ۾ تہ گهٽين ۾ ڳائڻ وڄائڻ وارا ٻڍا ۽ ٻارگلوڪاري ڪري پنھنجو گذر سفر ڪندا آهن، ڇا هن قانون وسيلي ڪو سب انسپيڪٽر انھن کي بہ پڪڙي جيل حوالي ڪندو؟ ٻيو اهم نڪتو اهو آهي تہ ٻارن کي ڪفالت جي لاءِ ٻين مذهبن جي ماڻھن حوالي ڪيو ويندو. مونکي ان ڪري هن بل تي تمام گهڻا خدشا آهن. بھتر آهي تہ هِن بل کي عام ماڻھن جي راءِ وٺڻ لاءِ فلحال ملتوي ڪيو وڃي.“
اجلاس جي آخر ۾ نورمحمد لاکير پاران رٿ پيش ڪئي وئي تہ هي انتھائي اهم بل آهي، تنھن ڪري هن کي فلحال ملتوي ڪيو وڃي. ووٽنگ ڪرڻ کان پوءِ دلچسپ صورتحال پئدا ٿي وئي. ڇو تہ 47 ميمبرن رٿ جي حمايت ۽ 47 ميمبرن رٿ جي مخالفت ۾ ووٽ ڏنو. آخر ۾ ڪائونسل جي صدر ابراهيم رحمت الله پنھنجو فيصلاڪن ووٽ رٿ جي حمايت ۾ ڏنو. اهڙي ريت نورمحمد لاکير جي رٿ وسيلي بمبئي ڪائونسل ۾ وقت جي حڪومت کي شڪست ملي. ايتري قدر جو سنڌ سان تعلق رکندڙ اڪثر ميمبرن بہ سندس مخالفت ۾ ووٽ ڏنو. (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 91)
نورمحمد لاکير پنھنجي پھرين بجيٽ تقرير 22 فيبروري، 1924 ع ۾ ڪئي. جنھن ۾ هُن ڳالھائيندي چيو تہ
”هِن بجيٽ پيش ڪرڻ تي مان سرڪار کي ڪابہ مبارڪباد پيش نہ ڪندس. اسان جي صوبي (سنڌ) جا ماڻھو غريب آهن. انھن بجيٽ جي ڪتابن ۾ اسان لاءِ ڪجهہ بہ نہ رکيو ويو آهي. هر حڪومت اسان سان انتھائي بدترين سلوڪ روا رکيو آهي. مونکي تعجب ٿيو جڏهن تعليم واري سيڪريٽري چيو تہ هو سنڌ جي تعليم جي حالتن کان واقف ناهي. منھنجي لاءِ اھا انتھائي تعجب جي ڳالھہ آهي تہ حڪومتي ميمبر تعليم جي حالتن کان باخبر ناهن. سرڪار وٽ ننڍن وڏن آفيسرن لاءِ بنگلا ٺھرائڻ لاءِ پئسا آهن، مگر تعليم لاءِ نہ آهن؟
ھاڻي (سکر) بئراج جي سوال ٿي اچون ٿا. بئراج بابت هن ھائوس ۾ مليل جليل رد عمل ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ڪجهہ بئراج جي حمايت ۾ آهن تہ ڪجهہ بئراج جا مخالف آهن. مخالفت جو وڏو سبب اهو آهي تہ بئراج ٺھڻ سبب صوبي کي تہ فائدو ٿي سگهي ٿو، مگر شايد سنڌين کي ڪو فائدو نہ رسي. جنھن نموني سان زمينن جي نيلامي ڪئي وڃي پئي، مونکي ان تي تحفظات آهن. مان اميد ڪريان ٿو تہ اهي زمينون سنڌين کي وڪرو ڪيون وينديون.
سائين هن بجيٽ ۾ مسلمانن جي تعليم لاءِ صرف 45000 روپيا رکيا ويا آهن. جيڪي تمام گهٽ آهن. ويجهائي ۾ هڪ تمام وڏي زميندار مير غلام محمد خان ٽالپر هڪ لک سٺ هزار روپين سان پنھنجي مدد پاڻ تحت هڪ اسڪول ۽ ھاسٽل شروع ڪئي آهي. هُن پاران سرڪاري مدد لاءِ درخواست بہ ڏني وئي. مگر سندس مدد نہ ڪئي وئي. ان کان پوءِ سائين اسان وٽ سنڌي لکت فارسي ۽ عربي رسم الخط ۾ ڪئي ويندي آهي، مگر ايجوڪيشن ڪميٽي پاران اهو فيصلو ڪيو ويو آهي تہ ھائير ڪلاسز ۾ فارسي نہ پڙھائي ويندي.
ڇا حڪومت اسان جي اعتماد تي پوري لٿي آهي؟ مان انتھائي ايمانداري سان چوان ٿو تہ حڪومت اسان سان گڏ بيٺل نظر نہ ٿي اچي. حڪومت کي اھا پاليسي جاري نہ ڪرڻ کپي، جيڪا اسان لاءِ تباهي جو سامان مھيا ڪري ڪري. مان سمجهان ٿو تہ موجودہ بجيٽ انتھائي تباھہ ڪن آهي.“ (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 239-241)
23 فيبروري، 1924 ع تي بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي ناڻي کاتي واري اسٽينڊنگ ڪميٽي جون چونڊون ٿيو. 12 ميمبرن جي ڪميٽي لاءِ 22 ميمبرن چونڊن ۾ حصو ورتو. جنھن ۾ نور محمد لاکير 49 ووٽ کڻي ناڻي کاتي واري ڪميٽي جو ميمبر چونڊجي ويو. (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو285)
25 فيبروري، 1924 ع تي ايوان ۾ ضلعي ميونسپل ايڪٽ ۾ ترميم جو بل پيش ٿيو. ان بل کي سليڪٽ ڪميٽي حوالي ڪيو ويو. نورمحمد لاکير ان سليڪٽ ڪاميٽي جو ميمبر چونڊيو ويو. (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 384)
4 مارچ 1924 تي تعليم، شولاپور ضلعي سان تعلق رکندڙ ميمبر مسٽر وي. آر. ڪوٺاري تعليم کاتي جي بجيٽ مان هڪ روپئي جي ڪتر جي رٿ پيش ڪئي،ان موقعي لاکير صاحب سنڌ ۾ مسلمانن جي تعليم تي انتھائي جامع تقرير ڪئي. جنھن جو اختصار هيٺ پيش ڪجي ٿو.
”سنڌ جا مسلمان تعليم جي معاملي ۾ سڄي بمبئي پريزيڊنسي کان پٺتي پيل آهن. ان سلسلي ۾ حڪومت اسان تي تمام ٿورا پئسا خرچ ڪري پئي. بمبئي پريزيڊنسي ۾ مسلمانن جي آبادي تقريبن 83 لک آهي. جنھن مان اڪثريت سنڌ ۾ رهي ٿي. مگر تازين رپورٽن مان خبر پوي ٿي تہ 4829 ٻارَ آرٽس ڪاليجن ۾ زير تعليم آهن، جن مان مسلمانن جو تعداد صرف233 آهي. جڏهن 233 مان سنڌي مسلمان ٻارن جو تعداد فقط73 آهي. جڏهن تہ قانون، طب، زراعت، ڪامرس ۽ ٻيلي کاتي جي پروفيشنل تعليم ۾ پڻ اسان جي ڪميونٽي جا فقط 91 ٻار پڙهي رهيا آهن.
سنڌ جي سيڪنڊري اسڪولن ۾ 5833 شاگرد زيرتعليم آهن. جن مان مسلمان شاگردن جو تعداد صرف 1675 آهي. سنڌ جي 80 سيڪڙو آبادي مسلمانن تي مشتمل آهي. تنھن ڪري گهٽ ۾ گهٽ اهو انگ چار هزار هجڻ کپي ھا. سنڌ ۾ جن جي آبادي 20 سيڪڙو آهي، انھن جا تعليمي ادارن ۾ 80 سيڪڙو ٻار زير تعليم آهن ۽ جن جي آبادي 80 سيڪڙو آهي، انھن جا 20 سيڪڙو پڙهن پيا.
1915 ع ۾ ھند سرڪار هڪ سرڪيولر جاري ڪري مسلمانن جي تعليم لاءِ همٿائڻ بابت ڪميٽيون ٺھرايون. هڪ ڪميٽي سنڌ ۾ بہ ٺھي. جنھن جا ڀرڳڙي صاحب ۽ ڪجهہ ٻيا ميمبر هيا. ان ڪميٽي رپورٽ ڏني تہ تعليم کي وڌائڻ لاءِ سنڌ ۾ سرڪاري ھاسٽلون جوڙيون وڃن، وڌيڪ مسلمان استاد ڀرتي ڪيا وڃن، اسڪولن ۾ فارسي پڙھائي وڃي، مستحق شاگردن کي اسڪالرشپ ڏني وڃي. مگر ان ڪميٽي جي فيصلي جي باوجود هڪ بہ ھاسٽل نہ ٺاهي وئي. لڳي ٿو تہ ان معاملي ۾ حڪومت انتھائي غير سنجيدہ آهي.
سنڌ جي مسلمانن جي ٻارن جو سڄو دارومدار ڪراچي جي سنڌ مدرستہ الاسلام تي آهي. ھاڻي نوشھروفيروز مدرسي جو ڪنٽرول بہ ايجوڪيشنل انسپيڪر حوالي وڃڻ ٿي رهيو آهي. خدا ڄاڻي تہ ان جو بہ ڇا حال ٿيندو.
مٿين مثالن کي سامھون رکي مان عزت ماب ميمبر جي ڪٽ موشن جي حمايت ڪريان ٿو. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو694-697)
19 مارچ، 1924بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ مولانا حسرت موھاني جي آزادي لاءِ هڪ قرارداد پيش ڪئي وئي. تنھن موقعي تي ميمبر نور محمد لاکير تقرير ڪندي مولانا جي آزادي جو مطالبو ڪيو. ان موقعي تي مولانا پاران ڪيل مڪمل تقرير جو متن پيش ڪجي ٿو.:
جناب نور محمد لاکير (ضلع حيدرآباد): صدر صاحب، هر جدوجھد ڪندڙ قوم جي تاريخ ۾ هڪ اهڙو وقت ايندو آهي، جڏهن اقتدار يافتہ طبقو انھن ماڻھن سان دهشت ۽ سختيءَ سان پيش ايندو آهي، جيڪي پنھنجي قوم جي آجپي لاءِ جاکوڙيندا آهن. اھا انگلستان جي تاريخ آهي ۽ اھا هر آزاد ملڪ جي تاريخ پڻ آهي. شايد، اگر جيڪڏهن ھندستان پنھنجي آزادي لاءِ قربانيون نہ ڏئي تہ اهو غير فطري عمل هوندو. سائين جيڪي پنھنجي وطن جي خاطر جيلن ۾ بند ٿيل آهن، اهو انھن جو مَرڪ آهي، مگر اسان هي ٺھراءُ پاس نہ ڪري سگهياسين تہ اھا اسان جي لاءِ بي عزتيءَ جي ڳالھہ هوندي. تنھن ڪري مان هن معزز ايوان جي هرهڪ ميمبر، هر هڪ ھندستاني کي، هن حقيقت کي سمجهڻ جي اپيل ڪريان ٿو تہ اسين هِن وقت هن ايوان ۾ ويٺا آهيون، اهو ماضي جي وڏن ماڻھن ۽ موجودہ وقت جي شاندار ڪردار جي مالڪ انھن شخصيتن جي ڪري، جيڪي هن وقت پابند سلاسل آهن. ماضيءَ ۾ انھن عظيم ماڻھن جي قربانين جي ڪري ئي اسان هن ايوان ۾ چونڊيل ۽ نامزد ميمبر آهيون. انھن جي قربانين جي ڪري اسان کي هي سڌارا مليا آهن. اگر اسان کي اهي سڌارا نہ ملن ھان تہ هِن وقت ڪوبہ برهمڻ، ڪير بہ شودر ۽ ڪير بہ مسلمان هن ايوان جو ميمبر نہ هجي ھا. ايتري قدر جو اهي وزير بہ نہ هجن ھا. تنھن ڪري مونکي ڪامل يقين آهي تہ جڏهن هِن قرارداد تي ووٽنگ ٿيندي تہ هِن ايوان ۾ موجود هر ھندستاني، چاهي اهو وزير هجي، چاهي اهو نامزد ٿيل ميمبر، يا وري اهو چونڊيل نمائندو هجي، اهو پنھنجي پنھنجي قومي غيرت جو مظاهرو ڪري هن قرارداد جي حق ۾ ووٽ ڏيندو. مون کي ذاتي طور تي تمام گهڻي خوشي ٿئي ھا، جيڪڏهن هن قرارداد ۾ سڀني سياسي قيدين کي شامل ڪيو وڃي ھا. بھرحال هي قرارداد جنھن بہ صورت ۾ موجودہ ڪائونسل جي سامھون پيش ڪئي وئي آهي، اسان کي اهو ڏيکارڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪرڻ گهرجي تہ اڄ اسان سڀ گڏ ٿي، اسين خاص طور تي مولانا حسرت موھاني جي آزادي جو مطالبو سندس انھن خدمتن جي ڪري ڪري رهيا آهيون، جيڪي هُن هن وطن لاءِ سرانجام ڏنيون آهن. هُو مسلم ليگ جو صدر هو. جيڪا مسلمانن جي هڪ مقتدرہ سياسي تنظيم آهي. هو پنھنجي تنظيم جي مھندار جي حيثيت ۾ احمد آباد ۾ هڪ پاليسي کڻي آيو. اھا پاليسي غلط بہ ٿي سگهي ٿي. مگر بحيثيت صدر هُن کي پنھنجي ڪميونٽي آڏو پنھنجو پروگرام پيش ڪرڻو هو، اهو هُن جي فرضن ۾ شامل هيو، اُن پنھنجو فرض ادا ڪيو. سائين، جيئن تہ ھاءِ ڪورٽ جي معزز ججن جي فيصلي مان پڻ معلوم ٿئي ٿو تہ تقريرن ۾ ڪا بہ اهڙي ڳالھہ نہ هئي، جنھن کي جنگ جي حوصلا افزائي جي مترادف سمجهي سگهجي. مولانا حسرت موھاني پنھنجا آزاد خيال رکڻ وارو شخص آهي. ايتري قدر جو هُن جي پنھنجي برادري بہ اهو نہ پئي سوچي جيڪا سوچ هو رکي ٿو. ان جي باوجود هو پنھنجي خيالن ۽ سوچ تي اٽل بيٺو رهيو. ان ڳالھہ ۾ ڪو شڪ ناهي تہ سندس اهو موقف ان وقت صحرا ۾ تنھا رڙيون ڪندڙ شخص جي مترادف هيو، مگر ھاڻي هُن جي پوئلڳن ۾ اضافو ٿي چڪو آهي. ڇا توھان منھنجي ڳالھہ تي يقين ڪندا، سائين، جڏهن مان چوان ٿو تہ مسلمانن جي ڪنھن بہ فرد پنھنجي ملڪ جي خاطر هن ماڻھوءَ جيترا اڌ برابر بہ صدما برداشت ڪيا آهن؟
شايد ھاڻي وري اهو چيو ويندو تہ مولانا اڪثر ڪري جيل جي ضابطن کي ٽوڙيندو رهيو آهي، يا وري اهو تہ هن اهو رويو نہ ڏيکاريو آهي، جيڪو ھندستان جي عظيم بزرگ، مھاتما گانڌي، جيل ۾ ڏيکاريو هو. پر مھاتما گانڌي ۽ مولانا حسرت موھاني ۾ هڪ بنيادي فرق آهي. فرق اهو آهي تہ گانڌيءَ پنھنجي سزا کي قبول ڪيو جڏهن تہ حسرت موھاني اُن سزا کي مڃڻ کان لاچاري آهي. تنھن ڪري ئي مولانا جيل ۾ هلندڙ مختلف ڪيسن ۾ پيش ٿيڻ کي درست نہ ٿو سمجهي. سائين، جيئن توھان کي خبر آهي ۽ جيئن تہ منھنجي دوستن ٻڌايو تہ تہ مولانا هڪ اعليٰ درجي جو شاعر آهي، پر اهڙي ماڻھوءَ کي ڪاغذ ۽ پينسل ڏيڻ کان بہ انڪار ڪيو وڃي ٿو. اُن کان علاوھ هو اخبار پڙهڻ جي حڪمن جي بجاواري ڪرڻ کان ان ڪري انڪاري آهي، جو هو سمجهي ٿو تہ هو هڪ جنگي قيدي آهي. ان ڪري هن کي جڏهن بہ اخبارون ملن ٿيون تہ هو پڙھندو آهي تہ ملڪ ۾ ڇا وهي واپرائجي رهيو آهي؟. جنگ دوران ڪجهہ انگريزن کي تُرڪن قيد ڪري ورتو. انھن انگريز قيدين تُرڪ اختيارين کي زبان ڏني تہ اسين ڪڏهن بہ فرار نہ ٿينداسين، ھاڻي اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو تہ زبان ڏيڻ جي باوجود هو ڀڄي ويا.
مسٽر اي. مونٽگومري: بادشاه سلامت جي فوجين تي اهو وڏو بھتان هنيو وڃي پيو تہ هو زبان ڏيڻ جي باوجود فرار ٿي ويا.
نور محمد: معاف ڪجو، اهي منهجا لفظ ناهن، مان اخبار جي هڪ رپورٽ ۾ پڙهيم.
مسٽر اي مونٽگومري: ڪھڙين اخبارن ۾؟
محترم نور محمد: بھرحال، سائين، مونکي لڳي ٿو تہ منھنجي ڳالھہ اوھان کي نہ وڻي؟
مسٽر اي. مونٽگومري: پنھجا لفظ واپس وٺو.
عزت مآب صدر: بادشاه سلامت جي آفيسرن جي خلاف اهو هڪ سنگين الزام آهي. اگر معزز ميمبر پنھنجن الزامن کي ثابت ڪندو تہ کيس وقت ڏنو ويندو. مان هن کي الزام ثابت ڪرڻ جو موقعو ڏيندس
محترم نور محمد: سائين جنھن انداز ۾ اوھان ڳالھہ کي پيش ڪري رهيا آهيو، ايئن نہ آهي.
عزت مآب صدر: توھان ان کي واپس وٺي ڇڏيو.
مسٽر نور محمود: مان واپس وٺندس. پر، سائين، جيڪو نقطو مان ٻڌائڻ چاهيان ٿو، اهو اهو آهي تہ جنگي قيدي پنھنجي ملڪ جي مفادن مطابق جيڪو بھتر سمجهي ٿو، اهو حاصل ڪرڻ لاءِ هر شيءِ کي پنھنجي اختيار استعمال ڪرڻ درست سمجهي ٿو. مولانا حسرت موھاني پاڻ کي جنگي قيديءَ جي لحاظ کان سياسي قيدي سمجهندو آهي، تنھن ڪري کيس هڪ جيل کان ٻئي جيل منتقل ڪندا رهن ٿا. سائين چيو پيو وڃي تہ هُن هڪ جيل وارڊن کي ڪجهہ پئسا رشوت طور ڏنا. پر سائين، اھا ڳالھہ واضح آهي تہ هي وارڊن هڪ سياسي ڪارڪن هو، مولانا جو اهو چوڻ آهي تہ اهو وارڊن جيل ويو ئي اُن جذبي تحت ويو هو تہ جيئن پنھنجي ليڊرن جي خدمت چاڪري ڪري سگهي. ھاڻي اگر حقيقت تي غور ڪيون تہ مولانا کيس هڪ روپيو ڏنو تہ وڃي اُن جا کُليا وٺي اچي، ان کي اُن جا 16 آنا کُليا سِڪا مليا تہ ڇا اهو تصور ڪري سگهجي ٿو تہ مولانا اگر ڏيندو ۽ وارڊن هڪ آنا يا ٻہ آنن جي رشوت وٺندا؟ سائين، مان بلڪل صاف صاف چئي سگهان ٿو تہ جيل ۾ مولانا سان تمام بدتر سلوڪ ڪيو ويو آهي. مولانا هڪ مضبوط ارادو رکندڙ ماڻھو آهي، ۽ جيل جي ضابطن کي مڃڻ کان انڪار ڪرڻ جي ڪري هو احمد آباد جيل ۾ ڇھن مھينن تائين قيد بامشقت ۾ ۾ رهيو؟
خان صاحب اي ايم منصوري: نہ
جناب نور محمد: احمد آباد جيل رڪارڊ ۾ مولانا بابت رڪارڊ ۾ هي انٽري ٿيل آهي تہ
” هُو ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪرڻ تي بضد آهي. مون پنھنجي پوري طاقت سان کيس جيل جي ضابطن جي تعميل لاءِ قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ائين ئي وزٽنگ مئجسٽريٽ ۽ ايڊيشنل سيشن جج بہ ڪيو آهي، تنھن هوندي بہ قيدي ڪنھن جي نہ ٻُڌي. ھاڻي جيل قاعدن جي مطابق فيصلو ڪيو ويندو.'
جيل مينوئل موجب هڪ ڏينھن کان وڌيڪ قيدبامشقت يا قيد تنھائي جي سزا هيٺ نہ ٿو رکي سگهجي، مگر حقيقت اھا آهي تہ هو گذريل ڇھن مھينن کان قيدبامشقت جي سزا ڪاٽي رهيو آهي. رڪارڊ ۾ هڪ ٻئي اِنٽري ٿيل آهي تہ
”هو ڪنھن بہ ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪري ٿو. ھدايتن موجب مان ھن کي ھڪ ڏينھن جي قيد تنھائي جي سزا ڏيان ٿو، مگر اھا سزا تيسيتائين برقرار رھندي، جيسيتائين هو جيل قائدن تي عمل درآمد ڪرڻ شروع نہ ٿو ڪري.“
تنھن ڪري سائين، جيل جي اھا سزا ڏينھن مان ڦري ھاڻي مھينن ۽ سالن ۾ تبديل ٿيندي پئي وڃي.مگر مولانا جيل جي قائدن ۽ قانونن کي مڃڻ کان انڪاري آهي. جيتوڻيڪ ضابطن موجب کيس 14 ڏينھن کان وڌيڪ قيد بامشقت ۾ ۽ 7 ڏينھن کان وڌيڪ قيد تنھائي ۾ نٿو رکي سگهجي. اھو ھڪڙو نقطو آھي، جنھن تي گهرو کاتي جي معزز ميمبر کي گهڻو وقت اڳ ڌيان ڏيڻ گهرجي ھا. جيتوڻيڪ سندس ڌيان ان طرف ڪڏهن بہ نہ ويو. پر مون کي معلوم ٿيو تہ مولانا خاص طور تي ان بابت حڪومت کي لکيو هو، پر ان جي باوجود حڪومت جيل جي سزا جي هن سنگين غلط استعمال کي روڪڻ لاءِ ڪجهہ بہ نہ ڪيو آهي. جڏهن اسان ڏسون ٿا تہ مولانا حسرت موھاني جھڙا عظيم ليڊر، پنھنجي قوم ۽ ملڪ جي ماڻھن جو اعتماد وارو رهنما جيل ۾ آهي، تڏهن مان سمجهان ٿو تہ حڪومت اسان جي هِن ملڪ جو اهو اعتماد حاصل نہ ڪري رهي آهي. مان سمجهان ٿو تہ اگر مولانا کي وڌيڪ قيد ۾ رکيو ويو تہ حڪومت ماڻھن جو اعتماد وڃائي ويھندي. تنھن ڪري مان عرض ڪيان ٿو تہ حڪومت اگر عوام جو وڃايل اعتماد بحال ڪرڻ گهري ٿي تہ پوءِ مولانا حسرت موھاني جي رَهيل سزا معاف ڪئي وڃي. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 1453-1456)
21 جولاءِ، 1924 تي شروع ٿيندڙ گرمين واري اجلاس ۾ پاڻ قرارداد پيش ڪيائون ته
”هي ايوان عزت ماب گورنر کي گذارش ڪري تہ هن ايوان جي ميمبرن تي مشتمل ڪميٽي جوڙي وڃي، جيڪا سنڌ جي غير آباد زمينن جي رولز کي ڏسي ڪري ڇھن مھينن اندر رپورٽ ايوان کي پيش ڪري. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 12، صفحو 14)
20 فيبروري، 1925 کان شروع ٿيندڙ نئين سال جي اجلاس جي پھرين ڏينھن تي بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي صدر جي چونڊ ٿيڻي هئي. ان لاءِ نورمحمد لاکير پاران ابراهيم رحمت الله جو نالو ڪائونسل جي صدر لاءِ تجويز ڪيو. جڏهن تہ صدر لاءِ ڪو ٻيو اميدوار سامھون نہ آيو، ان ڪري ابراهيم رحمت الله بنا مقابلي ڪائونسل جو صدر چونڊجي ويو. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 14، صفحو25)
اهڙي ريت صدر ۽ نائب صدر جي غير موجودگي ۾ ڪائونسل جي ڪاروائي چيئرمين آف پينل هلائيندا هئا. اھا روايت اڄ بہ برقرار آهي تہ اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جي غيرموجودگي ۾ اسيمبلي جي ڪاروائي چيئرمين آف پينل هلائيندا آهن. اڪثر ڪري چيئرمين آف پينل ڪنھن تجربيڪار يا سينيئر پارليامينٽيرين کي مقرر ڪيو ويندو. 21 آڪٽوبر، 1925 کان شروع ٿيندڙ ڪائونسل جي اجلاس لاءِ نور محمد لاکير کي چيئرمين آف پينل نامزد ڪيو ويو. جيڪا هڪ اعزاز جي ڳالھہ هئي، حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 16، صفحو38)
24 آڪٽوبر، 1925 ع تي ميجر ميونسپالٽيز ايڪٽ تي بحث ڪيو ويو. پاڻ ان ۾ ڪافي ترميمون پيش ڪيائين. جيڪي سنڌ متعلق هيون.
2 نومبر، 1925 ع تي متعارف ٿيندڙ رائج آفيسن بابت ترميمي بل جي سليڪٽ ڪميٽي جا ميمبر چونڊجي ويا. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 16، صفحو627)
2 نومبر، 1925 ع تي پاڻ هڪ بمبئي لوڪل بورڊس ايڪٽ ۾ ترميم جو بل پيش ڪيائون. جنھن موجب سنڌ ۾ جنم يا فوت ٿيڻ جي رجسٽريشن اگر لوڪل گورنمينٽ ڪري ٿي تہ پوءِ شادي جي رجسٽريشن جو ڪم بہ مقاني کاتي کي ڪرڻ گهرجي. پاڻ ان بل جي حمايت ۾ مفصل تقرير ڪيائون. هن بل جي ھندو ميمبرن طرفان ڀرپور مخالفت ڪئي وئي. سندس تقرير مان پتو پوي ٿو تہ سنڌ ھندو مھاسڀا هن بل خلاف قرارداد پاس ڪئي. هن بل جي متعارف ٿيڻ جي حق ۾ 33 جڏهن تہ مخالفت ۾ 11 ووٽ پيا. اهڙي ريت هي بل متعارف ٿي ويو. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 16، صفحو629-631)
4 مارچ، 1926 واري سيشن ۾ پاڻ هڪ ڀيرو ٻيھر سنڌ جي ابتر تعليم بابت هڪ مفصل تقرير ڪيائون. جنھن ۾ سنڌ ۾ مسلمانن جي تعليم جي ميدان ۾ پسماندگي ۽ پٺتي هجڻ تي ڳڻتي جو اظھار ڪندي انگ اکرن سان سنڌ جي تعليم جو ڀرپور ڪيس پيش ڪيائون. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 17، صفحو697-699)
15 مارچ، 1926 ع تي ڪٽ موشن (ڪتر واري رٿ) پيش ڪيائون تہ ڦليلي ڪئنال جي حالت کي بھتر ڪرڻ لاءِ رکيل 95000 رپين جي رقم بجيٽ بڪ مان خارج ڪئي وڃي. ان جي حمايت ۾ اهو دليل ڏنائون ايريگيشن کاتي جو پويون ٽريڪ رڪارڊ ڏسي اسان کي پتو پوي ٿو تہ هُنن جڏهن بہ بھتري لاءِ بجيٽ رکي آهي تڏهن هنن تباهي آندي آهي. هو بھتري جي نالي ۾ بجيٽ کائڻ لاءِ پئسا رکي ان شيءَ جو خانو خراب ڪري ڇڏين ٿا.حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 17، صفحو 1240)
نورمحمد لاکير شادين جي رجسٽريشن واري قانون پاس ڪرڻ لاءِ تمام گهڻي جاکوڙ ڪئي. تمام گهڻي بحث مباحثي کان پوءِ اهو قانون 2 نومبر 1925 ع تي متعارف ٿي سليڪٽ ڪميٽي جي حوالي ٿيو هو. مگر جڏهن 28 جولاءِ 1926 ع تي اهو بل پاس ٿيڻ لاءِ ايوان ۾ پيش ٿيو تہ پاڻ اهو انھن لفظن سان واپس ورتائون تہ
” مان هي بل انتھائي سٺي نيت سان ايوان ۾ پيش ڪيو هو، مگر هن وقت ٻنھي ڪميونٽين (ھند - مسلمان) ۾ هن بل تي اختلاف عروج تي آهن. مان نہ ٿو چاهيان تہ ان موقعي تي مان هي بل پيش ڪيان. ان ڪري مان هن بل تان هٿ کڻان ٿو.“.
حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 18، صفحو 198-199)
4 آگسٽ، 1926 ع پرائمري استادن جي پگهار وڌائڻ بابت قرارداد تي تقرير ڪندي، انھن جي پگهار وڌائڻ جي مطالبي جي حمايت ڪئي.
حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 18، صفحو621)

ضميمون پھريون نورمحمد لاکير پاران بحيثيت ميمبر بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل پڇيل سوال

(نوٽ: لاکير صاحب پنھنجي دور ۾ ڪل 86 سوال پڇيا. جڏهن تہ 12 سوال اهڙا آهن، جن جو حڪومت ان ڏينھن جواب نہ ڏنو، تنھن ڪري انھن جو ورجاءُ ٿيو)
SR. NO QUESTION TITLE DATE
1. DISTRICT DEPUTY EDUCATIONAL INSPECTORS 25-02-1924
2. AMOUNTS FOR PROVINCIAL ROADS IN SIND 25-02-1924
3. CIVIL HOSPITAL AHMEDNAGAR 25-02-1924
4. NATIVE GENERAL LIBRARY AT AHMEDNAGAR 25-02-1924
5. PRIVATE AIDED EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN SIND PRESIDED OVER BY REVENUE OFFICERS 25-02-1924
6. SUKKUR BARRAGE CANAL 05-03-1924
7. POLICE STRENGTH FOR THE TOWN OF KARACHI 05-03-1924
8. CIVIL HOSPITAL AT KARACHI 05-03-1924
9. SUPPLY OF JAIL MANUAL TO PRISONERS 05-03-1924
10. SIND MADRASSEH, KARACHI 12-03-1924
11. POLITICAL PRISONERS 12-03-1924
12. PUBLIC WORKS DEPARTMENTS BUNGALOWS, THAR AND PARKAR 17-03-1924
13. HUZOOR DEPUTY COLLECTOR’S OFFICE AHMEDNAGAR 17-03-1924
14. TANDO ADAM MUNICIPALITY 17-03-1924
15. RESTORATION OF FALLOW FORFEITED LAND 17-03-1924
16. DISTRICT DEPUTY EDUCATIONAL INSPECTORS 20-03-1924
17. TRACK THROUGH HYDERABAD (SIND) CANTONMENT MAIDAN 20-03-1924
18. POLICE OFFICERS IN SIND 20-03-1924
19. CEMETERY OF NAWAB MAHOMED TAKI 20-03-1924
20. BRIDGE OF THE INDUS AT GUDU IN SIND 20-03-1924
21. NORTH WESTERN RAILWAY CROSSING 20-03-1924
22. REPORT OF SPECIAL SETTLEMENT OFFICER, SIND 20-03-1924
23. ACTING SUB-INSPECTORS OF POLICE, SIND 20-03-1924
24. RECRUITS FOR TRAINING AT NASIK POLICE SCHOOL 20-03-1924
25. REPORT OF SPECIAL SETTLEMENT OFFICER, SIND 22-07-1924
26. MALE TEACHERS INCHARGE OF TRAINING COLLEGE FOR WOMEN AT HYDERABAD 22-07-1924
27. AMOUNTS FOR PROVINCIAL ROADS IN SIND 22-07-1924
28. RESIDENTIAL ENGLISH SCHOOL AT TANDO BAGO 22-07-1924
29. NATIVE GENERAL LIBRARY AT AHMEDNAGAR 22-07-1924
30. SINDHI BOOKS 22-07-1924
31. PRIVATE AIDED EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN SIND PRESIDED OVER BY REVENUE OFFICERS 22-07-1924
32. POLICE IN SIND 22-07-1924
33. TANDO ADAM MUNICIPALITY 22-07-1924
34. REPRESENTATION OF MAHOMEDANS OF TANDO ALLAHYAR MUNICIPALITY 24-07-1924
35. SUKKUR BARRAGE ESTABLISHMENT 29-07-1924
36. REPRESENTATION OF MAHOMEDANS OF TANDO ALLAHYAR MUNICIPALITY 30-07-1924
37. CLOSING OF A TRACK PASSING THROUGH HYDERABAD (SIND) CANTONMENT MAIDAN 31-07-1924
38. INTERCEPTION OF THE PRIVATE CORRESPONDENCE BY C.I.D IN KARACHI 31-07-1924
39. ASSISTANT SURGEONS IN BOMBAY PRESIDENCY 01-08-1924
40. CIVIL APPEALS AT HYDERABAD 01-08-1924
41. CEMETERY OF NAWAB MAHOMED TAKI 01-08-1924
42. APPLICATION OF WAQF PROPERTY ACT, 1924, IN BOMBAY PRESIDENCY 01-08-1924
43. FINE FOR UNAUTHORIZED CULTIVATION IN HYDERABAD 13-10-1924
44. SUKKUR BARRAGE ESTABLISHMENT 15-10-1924
45. DISTRICT COURT HYDERABAD 15-10-1924
46. ASSISTANT SURGEONS IN BOMBAY PRESIDENCY 15-10-1924
47. NORTH WESTERN RAILWAY CROSSING 15-10-1924
48. PUBLICATION OF GOVERNMENT ADVERTISEMENTS IN NEWSPAPERS 20-10-1924
49. ASSISTANT DEPUTY EDUCATIONAL INSPECTORS IN SIND 25-10-1924
50. HEADMASTERS AND ASSISTANT MASTERS IN SIND 25-10-1924
51. TEACHERS IN SIND 25-10-1924
52. CLASSIFICATION OF NON-OFFICIALS IN SIND 25-10-1924
53. TRANSFERS OF PROVINCIAL SERVICE OFFICERS 25-10-1924
54. SPECIAL POWERS OF THE COMMISSIONER IN SIND 25-10-1924
55. NEW LIQUOR SHOP IN HYDERABAD 25-10-1924
56. EXCISE INCOME FROM HYDERABAD 25-10-1924
57. DISTRIBUTION OF QUININE 26-02-1925
58. NEW LIQUOR SHOP IN HYDERABAD 26-02-1925
59. BRIDGE ON INDUS AT GUDU IN SIND 26-02-1925
60. TEACHERS IN SIND 19-03-1925
61. CLASSIFICATION OF NON-OFFICIALS IN SIND 19-03-1925
62. HEADMASTERS AND ASSISTANT MASTERS IN SIND 20-07-1925
63. PRIVATE WATER COURSES IN SIND 05-03-1926
64. CRIMINAL CASE: CROWN VS THANWARDAS 20-03-1926
65. LLOYD BARRAGE: ROHRI CANAL CIRCLE WORKS ESTIMATE 30-07-1926
66. LLOYD BARRAGE: KANDIARO BRICK FIELDS 30-07-1926
67. LLOYD BARRAGE OFFICERS 02-08-1926
68. HEADQUARTERS OF SUPERINTENDING ENGINEER, EASTERN NARA CIRCLE 02-08-1926
69. LLOYD BARRAGE MUSULMAN OFFICERS 02-08-1926
70. LLOYD BARRAGE: CONTRACTORS IN THE JURISDICTION OF MR. DIDEE 03-08-1926
71. LLOYD BARRAGE: DRAGLINE EXCAVATOR 04-08-1926
72. LLOYD BARRAGE: SUBORDINATE SERVICES STAFF 05-08-1926
73. LLOYD BARRAGE: MR. RAM DIDEE, ASSISTANT ENGINEER 05-08-1926
74. LLOYD BARRAGE: TOURS OF SUPERINTENDING ENGINEERS 05-08-1926
75. CRIMINAL CASE: CROWN VS THANWARDAS 06-08-1926
76. CROWN VS THANWARDAS 06-08-1926
77. LLOYD BARRAGE: CLERICAL STAFF 06-08-1926
78. LLOYD BARRAGE: ROHRI CANAL CIRCLE :POSTS FILLED 06-08-1926
79. LLOYD BARRAGE: ROHRI CANAL CIRCLE ESTIMATES 06-08-1926
80. HEADQUARTERS OF SUPERINTENDING ENGINEER, ROHRI CANAL CIRCLE 06-08-1926
81. SUB-DIVISIONAL MAGISTRATE’S COURT ROHRI: TRANSFER OF CASES 11-03-1927
82. CRIMINAL PROCEDURE CODE : CASES UNDER SECTION 110 IN ROHRI 11-03-1927
83. SIND FORESTES LEAF MANURE 14-03-1927
84. SIND CRIMINAL INVESTIGATION DEPARTMENT: EXPENDITURE 14-03-1927
85. MUSULMAN PUPILS IN GOVERNMENT HIGH SCHOOL, KARACHI 14-03-1927
86. VERNACULARS IN KARACHI HIGH SCHOOL 14-03-1927
87. SIND FORESTS: GRAZING CHARGES 16-03-1927
88. LLOYD BARRAGE: CHIEF ENGINEER 16-03-1927
89. POLICE TRAINING SCHOOL: SELECTION OF CANDIDATES 16-03-1927
90. BARRAGE CONFERENCE PROCEEDINGS 16-03-1927
91. LLOYD BARRAGE: S.S JHELUM 16-03-1927
92. BOARDING HOUSES FOR BACKWARD CLASSES 16-03-1927
93. SAHIBDINO VS FAKIRO AND OTHERS: CASES PAPERS 17-03-1927
94. SAHIBDINO VS FAKIRO AND OTHERS: SECOND POLICE COMPLAINT 17-03-1927
95. FOREST CASES IN SIND 17-03-1927
96. LIQUOR LICENCES: HYDERABAD 17-03-1927
97. TOLLS ON KOTRI GUDU BRIDGE: INCOME 17-03-1927
98. LLOYD BARRAGE: DRAGLINE MACHINE 17-03-1927