ٽنڊي باگي مان مير غلام محمد ٽالپر جو خط، 30 1 اپريل 1934ع
ٽنڊو باگو
جناب من دائم اقبال
عرض تہ خط اوھان جو پھتو وڏي شفقت.
جناب مرحوم مغفور رئيس صاحب تہ سڄي سنڌ ۾ هوئين ايترو مونکي ڏاڍو قرب ڏيندو هو. منھنجن هنن ڪمن جو دلخواھہ هو، پر هي بہ ڪمبختي سمجهان ٿو جو اسان جن ڪمن جي ناپورائي جي وقت ۾ دارالبقا سندس منزل ٿي آءٌ اڳي ٻن وقتن تي نہ آيو آهيان ان جو گهڻو شرم اٿم ڇا ڪريان.
14 مھينن کان تمام عاجز سچو آهي وري ماه رمضان شريف هلندڙ آهي. اميد آهي عيد شريف بعد ماه شوال ۾ حيدرآباد ايندس ۽ اوھان صاحبن جي ملاقات ڪندس.
ميان نور محمد صاحب، هن وقت جو ٻھراڙي ۾ رشوت خوري، ڪوٽار کان وٺي ڪري بہ تائين اهڙو حال ڪيو آهي جو ڀايان ٿو تہ. 500 ورهيہ بلڪہ زياده ڪونہ تہ مان هي حالت نہ معلوم رھندي تواريخ ڪم آهن. رعيت جي ماڻھو جا سڀ اڻ پڙهيل جنھن آفيس ۾ جنھن کاتي ۾ وڃن. ماڻھن لاءِ ڇٺي ٻري پئي آهي، بلڪہ سچا بکيا ٿي ويا آهن. بس صبح شام ناٽڪ لڳو پيو آهي. 8-10 ورهيہ اڳي بہ اڃان ڪو حال هو مگر هينئر ڏنو وائٺو ظلم لڳو پيو آهي. وري رشوت کائيندڙ بہ اهڙا ڪي بي عزت آهن ۽ اهو پيسو اهڙو خراب ڪيو اٿن جو ڪنھن سمجهو ماڻھو وٽ تمام حقارت سان پيا ڏسجن مطلب تہ ڪا ھائي بُک اٿن.
ٻھراڙي جي رعيت جو ڏئي دوڙي سان ڪونہ. ٽنڊو باگو کان 7 ميل اڀرندي 10 اپريل 1934ع حُر ناري جا ذات جا مڱسي جا ٿا ٻڌجن خليفي جي ڳوٺ ۾ 6 وڳي شام جو ماڻھو حُر 4 بندوق 5 اٺ آيا احسان علي جي ڌيءَ شايد 9 ورهين جي ۽ ٻي ڀائٽي جا ننھن بہ هوس ڌاڙو هڻي ٻئي کڻي ويا. بندوق بازي ڪا نہ ٿي ڏنڊن سان گهروارين جو اڌمو سو ڪيائون. پر زالون بہ کڻي ويندا رهيا. سنڌ ۾ اتفاق اصل نہ آهي، جيڪو ڦريو سو ڦريو جيڪو ماريو سو ماريو. رپورٽ لاءِ ڪماني صاحب ڏانھن ڪو هڪ ٻہ فريادي ويو آهي. ھھڙي قيامت هن زماني ۾ ڪيئن جھان هلندو؟ وري عملدار جي ڏسو غريب پيا ڊڄارين مگر هن حالت ۾ يا بيمار ٿي پوندا يا انڌي منڊي جانچ ڪري ويھي رھندا ٻھراڙي ڳوٺڙن جا ماڻھو ڇا ڪن. آفيسرن جا بہ افعال جي عام رشوتن جا دلال پنھنجي مطلب لاءِ پاڻ غريبن کي تن ايندڙ خلق ڪيڏانھن وڃي. هي بيان اوھان جي ڌيان تي ڇو آندو اٿم ان ۾ مطلب آهي ڇاڪاڻ تہ سمجهان ٿو جيسين ڀاءُ ڪو سرڪار ۾ دانھن ڪوڪ ڪونہ ڪري ٿو تيستائين ٻڌڻ وارو دور آهي. ڪونہ ڀل ڇا بہ ٿي پوي تہ اهي ٻہ زالون اصل نہ ورنديون بلڪہ ٻيا بہ اهڙا بڇڙا ڪم را ڪاسي هن زماني ۾ پيا ٿيندا.
منھنجي حياتي تائين مون کي جو ڪم اڳيان آهي سو آهي تعليم جو. مونکي گهر جي مدد ۽ همراهي ٻي طرح زبان ادب نوڙت سان ئي ورھہ عرض ڪري پتو نہ پيو، پر جڏهن اوھان ۾ ڌڻيءَ برڪت وڌي ۽ مرحوم مغفور جان رئيس صاحب بہ اوھان کي هن طرف آگاھہ ڪيو، تڏهن جيڪا بمبئي ۾ اوھان سر جوش ڪئي ان جو پوءِ فقط سرمار نہ ھاڻي هن ڪم ڏانھن سندس توجھہہ ڏسان ٿو، پر اڃان سخت گهڻو گهرجي. مسٽر نانا صاحب اسان جي مدد لاءِ گريجوئيٽ ماستر لاءِ نوٽس وڌو آهي، پر اڃا ماستر هٿ ڪونہ آيو آهي. نہ تہ لک روپيہ سان 1917ع ۾ ڏنا هوم وٺي بابن جو مال کڻي رکي ڇڏيائون. هن ڪم ۾ اڃان اوھان ۽ جناب شاھہ صاحب ڪامل شاھہ صاحب، رئيس ميان جان محمد صاحب سکر وارو ڀوڄسنگهہ بہ ٻڌجي ٿو تہ ڪمائتو ماڻھو آهي. سيٺ هرچند راءِ انھن کان مدد وٺان.
اسان وٽ آدم شماري بدين ٽنڊو، باگو ماتلي ٻہ لک کن ٿيندي. ماڻھو تمام ردي ۽ بد اخلاق، نہ دين جي نہ دنيا جي خبر جاهل من سڌري پوڻ جو وجهہ ملي رھندڙ ۽ ثمردار ماڻھو انھن جو شوق علم پڙهڻ تي ڪونھي مون وٽ آهن مزورن ھارين جا ٻار هن وقت درجي 4 تائين تعليم سان آهي، پر بکيا آهن. پيٽ ڪڙو ڪتاب خريد انھن کي گهرجن اسڪالرشپ جيڪڏهن ماڻھو چندو ڏين تہ انشاالله تڏهن بدين ٽنڊو باگو مان سون جي تعداد ۾ ايترا اسان جا زميندار جاگيردار موٽا ڀلا ڪي تہ ثمردار تڏهن ڪي تہ هجي بہ اخلاق ڪري کٽل کاتي ۾ بہ درجن پر ھھڙي ڪم ۾ مري پون تہ ڪوڏي نہ ڏين ويھان ڪندا. شوق شڪار ميڙا ملاکڙا گهوڙا هٿيار زيور زور وغيره ان ۾ محو ٿيو وتن. مون هن ڪم ۾ پنھنجي حياتي صرف ڪئي آهي، مگر اوھان پاران مدد جي وڏي ضرورت آهي. انشاءَ الله تعاليٰ هي ھاءِ اسڪول ٻن سالن بعد ڪنداسون.
عرضدار
غلام محمد ٽالپر