سنڌين جي تعليم: نور محمد وڪيل
تعليم هڪ ڊگهي عرصي کان منتقليءَ جو موضوع رهيو آهي. ان جي سمورن شعبن ۽ سرگرمين کي ”سنڌ ايجوڪيشن ايڪٽ“ جي ھدايت هيٺ ”مرڪزي بورڊ آف ايجوڪيشن“ جي معرفت هلائڻ گهرجي. ان ڪري ضرورت آهي تہ نئون ”سنڌ ايجوڪيشن ايڪٽ“ آندو وڃي ۽ نئون ”سنڌ ايجوڪيشن بورڊ“ قائم ڪيو وڃي. اهو بورڊ وڏين لوڪل اٿارٽيز جي نمائندن تي مشتمل هجي، جنھن ۾ تعليمي شھرت رکندڙ ڪجهہ اهم ماڻھن کي شامل ڪيو وڃي. ان جي جوڙجڪ ڊگهي نہ هجڻ گهرجي. ان ۾ هڪ پگهاردار سيڪريٽري مقرر ڪيو وڃي. تجويز ڪيل بورڊ مختلف لوڪل اٿارٽيز جي وسيلن کي وڌائڻ لاءِ متفقہ پاليسي جوڙڻ جو ذميوار هجي. ان کي ڪلاس- 1 جي آفيسرن جي بدلين ۽ مقررين جي حوالي سان سفارشي اختيار هجڻ گهرجن. تجويز ڪيل نئون بورڊ اهڙيءَ طرح عوام ۽ حڪومت جي وچ ۾ مضبوط رابطا قائم ڪرڻ جو ڪردار پڻ ادا ڪري سگهندو.
مرڪزي بورڊ جي ڪمن کي ڪاميابيءَ سان سرانجام ڏيڻ خاطر 12 مھينن لاءِ هڪ خاص آفيسر مقرر ڪيو وڃي، جيڪو حڪومت ۽ مرڪزي بورڊ لاءِ تعليم جي ابتدائي سروي موجودہ حالتن (حقائق، انگن اکرن ۽ ماليات) بابت جامع رپورٽ پيش ڪري ۽ ٻڌائي تہ ڇا ڪرڻ ۽ ڪيئن ڪرڻ جي ضرورت آهي. ان رپورٽ جي آڌار تي نصاب لاءِ ضابطن ۽ قاعدن جو حتمي مسودو جوڙيو وڃي. اندازو آهي تہ ان مقصد لاءِ اٽڪل 10,000/- رپيا گهربل هوندا ۽ ان خرچ کي جائز سمجهيو وڃي.
اسڪولن جا انتظامي معاملا
موجودہ ٻٽي نظام کي ختم ڪيو وڃي. ان جي بدران، سڀني قسمن جي پرائمري، سيڪنڊري، اعليٰ، ٽيڪنيڪل ۽ عورتن جي تعليم لاءِ هڪ واحد ڪنٽرولنگ ايجنسي کي تسليم ڪيو وڃي. جيڪڏهن اهو قبول ڪيو وڃي تہ سڀئي ملان اسڪول لازمي طور تي مقامي اختيارين جي خاص ڪوڊ تحت ۽ سڀني ڇوڪرين جا اسڪول عورتن جي انسپيڪشن ايجنسي جي طرفان منظم ڪيا وڃن. ان سلسلي ۾ هيٺين پوسٽن جي ضرورت ختم ٿي ويندي:
1. DPI جو ذاتي اسسٽنٽ
2. مسلمانن جي تعليم لاءِ سينيئر اسسٽنٽ ڊپٽيز جون 3 پوسٽون.
3. 9 اسسٽنٽ جون پوسٽون نمبر 2 کان مٿي.
4. 8 D.P.I. لاءِ پرسنل اسسٽنٽ، ان جي بدران
(1) ڊي پي جي اسسٽنٽ جي پوسٽ. 1. مسلمانن جي تعليم لاءِ بنگال پريزيڊنسيءَ وانگر تي ٺاهي وڃي.
(2) انسپيڪٽرز آف اسڪولز جون 2 پوسٽون، هڪ اپر لاءِ ۽ هڪ لوئر سنڌ لاءِ هر هڪ لاءِ 2 اسسٽنٽ.
(3) پوسٽن نمبر 2 ۽ 3 جي خاتمي سان مقامي اختيارين جي خدمت ۾ سپروائيزرن جي تعداد ۾ ڪجهہ اضافو ڪرڻو پوندو.
ان سلسلي ۾ باقاعدہ قاعدہ ۽ ضابطا ٺاھڻا پوندا، جن سان انتظام کي بھتر نموني هلائي سگهجي. بھرحال ان ڳالھہ تي غور ڪرڻ ضروري آهي تہ ھاءِ اسڪولن جي هيڊ ماسترن، هيڊ انسپيڪٽرز آف اسڪولز، پرنسيپالن، ٽريننگ ڪاليجن ۽ انسپيڪٽرن جي پوسٽن کي لوڪل اٿارٽيز جي اسسٽنٽ آفيسرن جي برابر ساڳئي ڪيڊر ۾ آڻڻو پوندو.
مختلف آفيسن ۾ سمورن اسسٽنٽ جي پوسٽن تي مرد ۽ عورت جا الڳ الڳ ڪلاس هوندا، ڪلريڪل، تدريسي ۽ معمولي اسٽاف جي سار سنڀال جي ذميواري لوڪل باڊيز وٽ هجي. ڪلاس I جا آفيسر حڪومت طرفان سفارش ڪيل ”سنڌ ايجوڪيشن بورڊ“ پاران مقرر ڪيا وڃن ۽ ڪلاس II آفيسرن جي سفارش لوڪل اٿارٽيز ڪري ۽ ڊي پي آءِ پاران مقرر ڪئي وڃي. انھن جي بدلي ۽ عارضي مقررين لاءِ ضابطا جوڙيا وڃن.
پاليسيون
جيترو ممڪن ٿي سگهي تہ پرائمري اسڪولن ۽ اعليٰ تعليم ۾ گرانٽ اِن امداد جي سرشتي جي حوصلا افزائي ڪئي وڃي. عوامي همدردي ۽ حمايت تمام وڏي پيماني تي دستياب ٿيڻ گهرجي. ھاءِ اسڪول ۽ پرائمري اسڪول، جيڪي صحيح نموني ڪم نہ ڪري رهيا آهن، انھن کي يا تہ بند ڪيو وڃي يا گرانٽ ۽ امداد واري نظام ۾ منتقل ڪيو وڃي.
تعليمي ڪتابن جي هڪ خاص مرحلي تي، مناسب حد تائين پيشيور سکيا جو بہ بندوبست ڪيو وڃي تہ جيئن شاگردن جي لاءِ باعزت روزگار جو بہ بندوبست ٿي سگهي. پرائمري تعليم جي دائري ۾ 75 يا ان کان وڌيڪ شاگرد رکندڙ اسڪولن کي برقرار رکڻ لاءِ في شاگرد کي 15/- رپيا جي لاڳت سان مقرر ڪيو وڃي تہ جيئن اسڪولن ۾ معاشي استحڪام اچي سگهي. ان کان علاوھ سڀني پرائمري اسڪولن کي (1) پھرئين درجي جي اسڪولن ۽ (2) ٻئين درجي جي اسڪولن ۾ ورھايو وڃي، يعني جيڪي مقامي نصاب تائين پڙهن ٿا، انھن کي صرف 4 يا 5 معيارن تائين ختم ڪيو وڃي.
ٻيون صلاحون
هن وقت جيڪي قيمتي سرڪاري پلاٽ ڊي. پي. او آفيس جي قبضي ۾ آهن، انھن کي عوام کي وڪرو ڪيو وڃي ۽ آمدني مان سيڪريٽريٽ گرائونڊ ڀرسان سرڪاري زمين تي نئين آفيس قائم ڪئي وڃي. ڏٺو وڃي تہ گورنمينٽ ھاءِ اسڪول ڪراچيءَ جي بہ ھاڻي ضرورت نہ رهي آهي ڇو تہ سرڪاري ادارا مختلف علائقن جي ضرورتن کي اطمينان سان پورو ڪري رهيا آهن. جيڪڏهن اهو تسليم ڪيو وڃي تہ ان زمين جي ٽڪري مان لکين پئسا ڪمائي سگهجن ٿا.
مقامي يا ٻين صنعتن ۾ٽيڪنڪيل تعليم جو هڪ نيٽ ورڪ قائم ڪيو وڃي، جنھن سان نصابي تعصب يا ڪلاسن جي سکيا سان جڙيل ڳوٺاڻن مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ هڪ ڊگهو رستو ملي پوندو. ان ڪم ۾ هڪ ننڍڙي ھاسٽل، عوامي مدد ۽ ٿوري اسڪالر شپ جي ضرورت پوندي. ان سلسلي ۾ هڪ انسپيڪٽر آف انڊسٽري جي پوسٽ جي وڌائڻ جي ضرورت پوندي. ڪراچي جھان وڏن مرڪزن ۾ اعليٰ قسم جي صنعتن ۽ ڪمرشل ڪلاسن ۾ اسڪالر شپ جي مدد سان ورڪشاپ ۽ فرم ۾ اپرنٽس طور پڙھائڻ سان پڙهيل لکيل ماڻھن ۾بيروزگاري جو مسئلو ڪافي حد تائين حل ٿي ويندو. المختصر جونيئر ۽ سينيئر ٽيڪنيڪل ڪلاس شروع ٿيڻ گهرجن.
جيئن تہ عورتن جي تعليم لاءِ ڪجهہ ليڊي سپروائيزرن جون مقرريون ڪرڻيون پونديون. استادن جي صحيح مقرريءَ لاءِ خاص ڪوششون ڪرڻيون پونديون ابتدائي طور تي ڇوڪرين جي تعليم رضاڪارانہ بنياد تي ڪرڻي پوندي، جڏهن ڪا مجبوري ٿيندي تہ عورتن جي انسپيڪشن ايجنسي عمل ڪندي.
(نور محمد لاکير 2 مئي 1937ع تي لکيل تعليم جي سلسلي ۾ آخري مضمون جو سنڌي ترجمو)