مسلم سائنس ڪاليج تاريخ جي روشنيءَ ۾: شاھہ محمد بلوچ
تعليمي ۽ معاشرتي، اخلاقي، ادبي ۽ اصلاحي ڪارنامن جو اهو عظيم سلسلو جو برصغير ۾ سر سيد احمد ۽ سندس رفيقن ذريعي تڪميل ۽ عروج تي پھتو، اهو سلسلو صوبي سنڌ ۾ جناب نور محمد صاحب جي بي لوث جدوجھد ۽ اڻ ٿڪ محنت جي طفيل تعليمي ترقين جي صورت ۾ ظھور پذير ٿيو. نور محمد کي سنڌ صوبي جو سر سيد احمد چوڻ وڌيڪ مناسب ٿيندو. ڇو تہ جيڪي ڪارناما عليڳڙھہ ڪاليج برصغير ۾ هن انجام ڏنا، اهڙا ئي ڪارناما مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي نور محمد جي اڳواڻي ۾ علائقي ۾ سر انجام ڏنا آهن. ان سوسائٽي جي پھرين ڪوشش جي نتيجي ۾ موجودہ مسلم ھاسٽل (اڳوڻو ٽريننگ ڪاليج) جي عمارت جو ماهوار معمولي مسواڙ تي ٻھراڙيءَ جي مسلمان شاگردن جي رھائش لاءِ سيپٽمبر 1925ع ۾ قبضو حاصل ڪيو ويو.
ان وقت حيدرآباد ۾حڪومت طرفان صرف هڪ گورنمينٽ ھاءِ اسڪول (موجودہ نور محمد ھاءِ اسڪول) هوندو هو، باقي ٻيا بہ ھاءِ اسڪول هڪ نولراءِ هيرانند اڪيڊمي (ھاڻوڪو گورنمينٽ ھاءِ اسڪول) ۽ ٻيو نووديالہ ھاءِ اسڪول (جتي اڳ ۾ سنڌ يونيورسٽي ۽ ھاڻي ماڊل اسڪول آهي) هئا. اهي ٻئي ادارا ھندن جي سرپرستي هيٺ هلي رهيا هئا. جيئن تہ اهي ٻئي اسڪول مسلم ھاسٽل کان گهڻو پري هئا، ٻيو تہ مسلمان شاگردن سا ڪو سٺو ورتاءُ نہ ڪيو ويندو هو ۽ نہ وري ڪو کين پوريون سھولتون ميسر هيون. انھن تڪليفن کي ڏسندي مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي، مسلمان شاگردن لاءِ هڪ جدا ھاءِ اسڪول هئڻ جي لاءِ بمبئي سرڪار کان گهر ڪئي. جنھن جي ھندن سخت مخالفت ڪئي. آخر ضروري لکپڙھہ کانپوءِ حڪومت، گورنمينٽ ھاءِ اسڪول (ھاڻوڪو نور محمد ھاءِ اسڪول) جو قبضو سال 1934ع ۾ سوسائٽي جي حوالي ڪيو. ان کان پوءِ هي اسڪول “حيدرآباد ھاءِ اسڪول” جي نالي سان سڏجڻ لڳو. ان ساڳئي سال اسڪول جي موجودہ عمارت جو سنگ بنياد شيخ غلام حسين هدايت الله رکيو. سال 1937ع ۾ نور محمد جي گذاري وڃڻ کان پوءِ سندس ڪيل خدمتن جي اعتراف ۾ يادگار طور اسڪول جو نالو بدلائي “نور محمد ھاءِ اسڪول” رکيو ويو.
ان کان سواءِ مرحوم نور محمد وٽ حيدرآباد ۾ هڪ “مسلم يونيورسٽي” قائم ڪرڻ جي بہ رٿ هئي. مگر افسوس جو ملڪ الموت وڌيڪ مھلت نہ ڏسن 7 2 آگسٽ 1937ع ۾ ڪراچي ۾ رحلت ڪري ويو. سندس وصيت موجب کيس مسلم ھاسٽل ۾ دفنايو ويو. سندس قبر ھاسٽل جي مسجد جي ڀرسان بڙ جي وڻ وٽ واقع آهي.
مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي نور محمد ھاءِ اسڪول کان سواءِ هڪ پرائمري اسڪول ۽ هڪ مڊل اسڪول پڻ هلائي رهي هئي.
سال 1947ع ۾ پاڪستان جي ٺھڻ کان پوءِ ڊي. جي. نيشنل ڪاليج (موجودہ ڦليلي ڪاليج) سان گڏ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ طرفان قائم ڪيل ادارن کي بند ڪري، اتي مھاجرن لاءِ امداد ڪئمپ قائم ڪئي وئي. ان وقت مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ محسوس ڪيو تہ اعليٰ تعليم لاءِ ڪو ڪاليج قائم ڪيو وڃي. ان ڏس ۾ هن سوسائٽيءَ نور محمد ھاءِ اسڪول جي بلڊنگ ۾ سال 1947ع جي پڇاڙيءَ ڌاري “مسلم آرٽس ڪاليج” جي نالي هڪ ڪاليج قائم ڪيو، ۽ نور محمد ھاءِ اسڪول جي ان وقت جي هيڊماستر غلام محمد شاهواڻي کي ڪاليج جو پارٽ ٽائيم پرنسيپل مقرر ڪيو ويو. هي ڪاليج سال 1949ع تائين مٿين پوزيشن ۾ هلندو رهيو. انھيءَ دوران ڊي.جي. نيشنل ڪاليج حيدرآباد واري عمارت مھاجرن کان خالي ڪرائي ويئي ۽ ان وقت جي سنڌ گورنمينٽ، حيدرآباد ۾ سائنس ۽ آرٽس ۾ ڊگري ڪاليج قائم ڪرڻ جا احڪامات جاري ڪيا. جڏهن هن ڪاليج ۾ روز بروز شاگردن جو اضافو ٿيندو رهيو تڏهن هڪ ٻئي ڪاليج جي ضرورت محسوس ڪئي وئي ۽ اهڙيءَ طرح سال 1958ع ۾ مسلم ڪاليج کي ٻيھر باقاعد کولڻ جو فيصلو ڪيو ويو.
هن ڪاليج ۾ سائنس، ڪامرس ۽ آرٽس ٽنھي شعبن جي تعليم ڏني ويندي هئي. اهڙيءَ طرح هيءُ ڪاليج “مسلم آرٽس ۽ ڪامرس ڪاليج” جي نالي سان سڏجڻ لڳو، ڪاليج پنھنجين خصوصيتن ۽ ناماچار سان ترقيءَ جي منزل ڏانھن وڌندو رهيو.
25 سيپٽمبر 1972ع ۾ حڪومت جي قومي پاليسي تحت ٻين تعليمي ادارن سان گڏ هن ڪاليج کي پڻ قومي تحويل ۾ ورتو ويو. قومي ملڪيت ۾ وٺڻ کان پوءِ انتظاميہ ڪجهہ تبديليون آنديون. حيدرآباد جا ٻہ مک ڪاليج (مسلم ڪاليج ۽ سچل سرمست ڪاليج) رهيا. هنن ٻنھي ڪاليجن ۾ هڪ ئي وقت شاگردن کي آرٽس، سائنس ۽ ڪامرس ۾ تعليم ڏني ويندي هئي. مسلم ڪاليج مان آرٽس جو سيڪشن ڪڍي سچل سرمست ڪاليج ۾ آندو ويو ۽ اٿان وري سائنس جو سيڪشن جدا ڪري هن ڪاليج ۾ آندو ويو، ۽ مسلم ڪاليج جي ڪامرس سيڪشن کي سچل سرمست ڪاليج جي ڪامرس سيڪشن ۾ ضم ڪري، ٻہ جدا ڪاليج هڪ گورنمينٽ سچل سرمست آرٽس ڪاليج ۽ ٻيو گورنمينٽ سچل سرمست ڪامرس ڪاليج هيرآباد ۾ مقرر ڪيو ووي. اهڙيءَ طرح هيءُ ڪاليج نج سائنس ڪاليج ڪيو ويو، جيڪو “گورنمينٽ مسلم سائنس ڪاليج” جي نالي سان سڏجڻ ۾ اچي ٿو.
مسلم سائنس ڪاليج، حيدرآباد شھر جي مرڪزي علائقي ۾ قائم ٿيل آهي يا ائين کڻي چئجي تہ هي ڪاليج حيدرآباد شھر جي دل جي دنيا ۾ پنھنجو وجود قائم رکيو اوچي ڳاٽ بيٺل آهي. هن ڪاليج جي اتر ۾ نور محمد ھاءِ اسڪول آهي، جنھن جي پٺيان سول اسپتال آهي. هن ڪاليج جي اولھہ طرف هڪ شاهي روڊ آهي، جنھن جو هڪ حصو اولھہ ۾ سرفراز چاڙهي سان ڳنڍيل آهي ۽ ٻيو حصو سول اسپتال ڏانھن وڃي ٿو، ۽ ٻي واٽ جيڪا ڏکڻ ۾ نڪري ٿي، شھر جي اهم ۽ مصروف ترين علائقي تلڪ چاڙهي سان وڃي ڳنڍجي ٿي، اهو ساڳيو رستو اوڀر طرف ايندي هڪ چوسول ۾ اچي پوي ٿو. ان چؤ سول جي اوڀر ۾ چند قدمن تي الائيٽ سئنيما وٽ وڃي ٻين رستن سان ملي ٿو. چوسول کان اتر طرف ايندي هن ڪاليج جو مھانئون حصو ۽ شاهي گيٽ آهي. ساڻس وٿيرڪو نور محمد ھاءِ اسڪول جو پڻ صدر دروازو آهي. ڪاليج جي اوڀر ۾ اڳتي هلي ڪيترين ئي هوٽلن جي رونق پڻ نظر ايندي.
هن ڪاليج جي عمارت ٻہ منزلہ آهي. هن ڪاليج جي پھرين منزل سان 1963ع ۾ ۽ ٻي منزل سال 1964ع ۾ 2,42,000,00 ڪثير رقم سان جڙي راس ٿيون. ڪاليج جي هيٺئين بلاڪ ۾ اولھہ طرف وارو حصو ائڊمنسٽريٽو بلاڪ آهي، جنھن ۾ پرنسيپال صاحب جي آفيس، ڪاليج اسٽاف روم، ڪاليج آفيس ۽ وائيس پرنسيپال صاحب جي آفيس پڻ آهي، ۽ اوڀر طرف واري بلاڪ ۾ ڪاليج لائبريري، اسٽوڊنٽ يونين آفيس (ھاڻي ڊائريڪٽر فزيڪل ايجوڪيشن جي آفيس)، ڪامن روم (ھاڻي انگريزي شعبو)، ڪيمسٽري شعبي جو اسٽور روم (ھاڻي سنڌي شعبو) ۽ شاگردن جي پاڻي پيئڻ لاءِ ٽانڪي پڻ آهي. سامھون واري حصي ۾ ڪيمسٽري جون ٻہ ليبارٽيون مڪمل ڪيميڪلس ۽ سامان سان آراستہ آهن ۽ انھن ليبارٽرين جي سامھون هڪ خوبصورت باغيچو پڻ آهي. عمارت جي ٻي منزل ۾ فزڪس، زولاجي ۽ باٽني جون ليبارٽريون پڻ ساڳيءَ طرح پنھنجي مڪمل سامان سان سينگاريل آهن.
شاگردن جي روز بروز وڌنڌڙ اضافي جي پيش نظر، ڪاليج جي بلڪل سامھون اتر طرف هڪ ٻہ منزلا حصو پنج لک روپيا لاڳت سان سال 1986ع ۾ جوڙايو ويو آهي. عمارت جي ان حصي جي هيٺين بلاڪ ۾ هڪ وڏو ھال آهي، ان ھال کي في الحال ٽيبل ٽينس راند لاءِ استعمال ڪيو وڃي ٿو، ۽ ان جي مٿان ڪلاسن لاءِ ڪمرا ٺھيل آهن. ان نئين ٺھيل حصي جي بلڪل اولھہ طرف هڪ سھڻو ۽ مڪمل فرنيچر سان آراستہ آڊيٽوريم پڻ آهي، هي آڊيٽوريم ھندن جي وقت ۾ سال 1894ع ۾ ٺھيو هو ۽ ان وقت “ميٺارام ھال” جي نالي سان مشھور هوندو هو.
هن اداري کي هڪ ڊگهي عرصي بعد جناب اي. ايم نظاماڻي صاحب جھڙا تعليمي سربراھہ ميسر ٿيو ۽ سندس اڳواڻي هيٺ مسلم ڪاليج جو نئون آغاز ۽ نئون وجود عمل ۾ آيو، جنھن ۾ آرٽس کان سواءِ سائنس ۽ ڪامرس ڪلاسن جو پڻ اهتمام ڪيو ويو.
جولاءِ 1960ع ۾ سائنس سيڪشن ۾ انٽرميڊئيٽ حد تائين هيٺين مضمونن جھڙوڪ؛ رياضي، فزڪس ۽ ڪيمسٽري ۾ تعليم ڏيڻ جو انتظام ڪيو ويو. ڪاليج جي عمارت ان وقت ناڪافي هئڻ ڪري Pre Engineer Group لاءِ ڪاليج ھاسٽل جي وڏن ھالن ۾ فزڪس ۽ ڪيمسٽري جون ليباريٽريون قائم ڪيون ويون، جن کي بعد ۾ ڪاليج جي مکيہ عمارت ۾ سال 1963ع ۾ منتقل ڪيو ويو.
آگسٽ 1965ع ۾ اعليٰ تعليم لاءِ هن ڪاليج ۾ آرٽس ۾ ڊگري سطح تائين مختلف مضمونن ۾ ڪلاسن وٺڻ جو بندوبست ڪيو ويو. ان کان علاوھ ڪاليج طرفان هر سال باقاعدگي سان ميگزين پڻ نڪرندي هئي، ليڪن ڪاليج جي قومي ملڪيت ۾ اچڻ کان پوءِ ڪاليج طرفان ڪابہ ميگزين شايع ڪانہ ٿي آهي. البت سال 1983ع ۾ اڳوڻي پرنسيپال جناب الطاف احمد شيخ صاحب جي نگراني هيٺ “رحمت العالمين” جي نالي سان رسالو جاري ڪيو ويو. جيڪو سنڌي ۽ اردو زبان ۾ هو. ان کان سواءِ ساڳئي سال ۾ ڪاليج طرفان پورو هفتو جشن ملھايو ويو. جنھن ۾ سيرت النبي جو جلسو ڪوئز مقابلو، موسيقي جو مقابلو ۽ والي بال ٽورنامينٽ جا مقابلا آل سنڌ سطح تي ڪرايا ويا. ان کان سواءِ سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ ڊبيٽ جو مقابلو ڪرايو ويو، جنھن ۾ حيدرآباد ريجن جي ڪاليجن جي شاگردن بھرو ورتو ۽ کين ڪاليج طرفان انعام پڻ ڏنا ويا. آخر م جشن لطيف جو پروگرام رٿيو ويو ۽ اهو پروگرام ڪاليج ھاسٽل جي وسيع ميدان ۾ ملھايو ويو، جنھن ۾ مختلف اديبن شاھہ سائين جي زندگي ۽ ڪلام تي روشني وڌي. ان کان پوءِ ڪاليج جي شاگردن مومل راڻو جو ٽيبلو پيش ڪيو ۽ آخر ۾ موسيقي جو پروگرام شروع ڪيو ويو، جيڪو اٽڪل صبح جو چئين بجي تائين هليو ۽ اهڙيءَ طرح اهو جشن جو هفتو پورو ٿيو.
ان روايت کي قائم رکندي موجودہ پرنسيپال صاحب جناب ڊاڪٽر محمد شريف ميمڻ جي سربراهي ۾ هر سال ڪاليج ۾ سيرت النبي جو جلسو، ڊبيٽس ۽ ڪوئز مقابلا ڪرايا وڃن ٿا. ان کان سواءِ سال 1986ع ۾ جشن لطيف ساڳيءَ طرح ڪاليج ھاسٽل جي ڪشادي ميدان ۾ ملھايو ويو، جنھن جي وڊيو ڪيسٽ پڻ ڀري وئي. هن اداري جي وڌيڪ تعليمي سرگرمين جو اندازو هن ڳالھہ مان لڳائي سگهجي ٿو تہ جڏهن ڪاليج جو قيام عمل ۾ آيو تہ ان وقت شاگرد جو تعداد صرف سٺ هو ۽ هن وقت شاگردن جو تعداد ساڍا يارنھن سئو جي قريب آهي.
( سنڌ مسلم ڪاليج حيدرآباد، مخزن، 1986ع تان ورتل)