انصافي انصاف، تہ وري بہ ووٽ نور محمد کي: نور محمد وڪيل
دل افگنديم بسم الله مجريھا و مرساہ
عرض بخدمت جميع راءِ دھند گان (ووٽر صاحبان) حلقہ 1. ضلع حيدرآباد
1. بعد سلام مسنون جي عرض تہ اوھان صاحبن جي مھرباني ۽ قدر داني تي ڀروسو رکي، آءٌ بمبئي ڪاميٽي جي ميمبريءَ لاءِ اميد وار بيٺو آهيان ۽ مونکي انھن صاحبن ۾ پوري اميد آهي تہ هن ڀيري بہ اوھان صاحب منھنجي مدد ڪري مونکي ڪامياب ڪرڻ فرمائيندا.
2 ايترو عرض ڪرڻ واجب ٿو سمجهان تہ ڪائونسل کانسواءِ ڪائونسل کان ٻاھر مون قومي ۽ انھي سان گڏ خاص ڪري ضلع حيدرآباد جي خدمت ڪرڻ پنھنجو وڏو فرض ۽ فخر پئي سمجهيو آهي. انھي خيال سان مون قوم جي صحيح ترجماني پئي ڪئي آهي.
تعليم
3. منھنجي ناقص عقل ۾ اسان جي قوم سنڌ ۾ ڪڏهن بہ ترقي جي منزل تي پھچي ڪين سگهندي، جيستائين اسين تعليم ۾ پٺتي پيل آهيون انھي ڪري ڪائونسل جي ٻاھر مون پنھنجي وقت جو وڏو حصو تعليم جي آبياريءَ لاءِ صر ف پئي ڪيو آهي. جو اميد تہ اوهين ضروري ڪم سمجهندا. الله تبارڪ و تعاليٰ جا لک احسان شڪرانا آهن جو حيدرآباد ۾ مسلم بورڊنگ ھائوس ۾ منظور ٿي ويو آهي ۽ انھي سان گڏ انگريزي مسلم اسڪول شھر حيدرآباد جي فائدي لاءِ جاري ڪيو اٿم. مون کي پوري اميد آهي تہ اوھان صاحبن جي همدردي سان اهو بورڊنگ ھائوس پڪي پختي پايہ تي قائم ٿي ويندو ۽ انگريزي مسلم اسڪول وڌي ھاءِ اسڪول جي درجي تائين انشاءَ الله تعاليٰ جلد پھچندو.
4. اڄ جيڪڏهن اوهين صاحب حيدرآباد جي گورنمينٽ ھاءِ اسڪول ڏي نظر ڪندا تہ اوھان صاحب خاصو تعداد مسلمان شاگردن جو انھي اسڪول ۾ ڏسندا جو منھنجي ميمبري کان اڳ نہ هو. اهو تعداد انھي ڪري وڌيو جو اسڪول ۾ مسلمان شاگردن جي داخلا واسطي اوھان صاحبن سان گڏ آءٌ بہ ڪوشش ڪريان ٿو ۽ مسلم شاگردن جي داخلا لاءِ مقرر تعداد سرڪار کان منظور ڪرائڻ جي ڪوشش ورتي هيم.
5. سنڌ ۾ اسان جي قوم جي ٻارن جو وڏو حصو ملن صاحبن جي مڪتبن ۾ پڙهي ٿو، جن تي نہ سرڪار پئسو ٿي خرچ ڪري ۽ نہ انھن کي سڌارڻ جي ڪوشش ٿي ڪري جنھن ڪري ملان اسڪولن گهڻي ترقي نہ ڪئي آهي ۽ اسان جي تعليم کي انھي ڪري گهڻي شڪست رسي آهي. انھي ملان اسڪولن جي سڌاري لاءِ انھن تي ڪافي خرچ ڪرڻ لاءِ مون وقت بوقت ڪائونسل ۾ ڪوشش ورتي آهي. سرڪار جي ڪاميٽي انھن اسڪولن کي جاچڻ لاءِ مقرر ڪئي، جنھن جو آءٌ مميبر هوس اسان سرڪار کي ملان مڪتبن جي سڌارڻ لاءِ رپورٽ جي صورت ۾ سفارشون بہ موڪليون جي گهڻي وقت تائين تہ سرڪار جي گوڏي هيٺ رکي ڇڏيون، پر سرڪار جي انھيءَ ڪم توجھھڙي برخلاف مون پئي پڪاريو ۽ هينئر آخر سرڪار انھيءَ رپورٽ جي سفارش تي قدم کڻڻ لاءِ تيار ٿي آهي. مونکي خوشي آهي تہ ھاڻي ملان مڪتبن لاءِ سرڪار جي طرفان وڌيڪ ڪوشش ٿيندي ۽ سرڪار ڪي سڌارا عمل ۾ آڻڻ تي عمل آڻڻ واري آهي.
6. سرڪار جي طرفان ھارٽاگ ڪميٽي نالي هڪ ڪميٽي ھندستان ۾ تعليمي سڌارن ۾ گذريل ڏهن سالن ۾ تعليم جي واڌاري کي جاچڻ لاءِ گذريل سال مقرر ٿي هئي انھيءَ ڪميٽيءَ کي مون مسلمانن جي موجودہ تعليمي حالت تي پنھنجي شاهدي وٺي موڪلي جنھن ۾ انگن اکرن سان ڏيکاريو ويو تہ سرڪار جي طرفان اسان جي قوم سان ڪيتري نہ بي انصافي تعليم جي ڪم ۾ ٿي آهي. هي پھريون ئي دفعو آهي، جو ڪنھن سرڪاري ڪميٽيءَ قبول ڪيو آهي تہ سنڌ جي مسلمانن جي تعليم ڏي سرڪار جي طرفان پورو خيال نہ ڪيو ويو هو ۽ جيڪي مون پنھنجي بيان ۾ ظاهر ڪيو. تنھنجا مکيہ حصا انھيءَ ڪاميٽي قبول ڪيا آهن. اهو بيان انگريزي زبان ۾ رسالي جي صورت ۾ شايع ڪيو ويو آهي ۽ انشاءَ الله تعاليٰ جلد انھيءَ جو ترجمو سنڌي ۾ ڪري اوھان جي خدمت ۾ پيش ڪندس.
7. بمبئيءَ يونيورسٽي جا هن علائقي ۾ انگريزي تعليمي جو بندوبست ٿي ڪري تنھن تي مسلمان عيوضين جو پورو تعداد مقرر ٿيڻ لاءِ مون سرڪار جي تعليمي وزير سان جيڪا چٽا ڀيٽي ڪئي آهي،سا سڀ ڪائونسل جي ڪتابن ۾ ڇاپيل آهي. انڌيري شھر ۾ مسلمانن لاءِ “اسماعيل ڪاليج” کولڻ جي برخلاف جا ھندو ميمبرن صاحبن شورش پيدا ڪئي تنھن جي مخالفت ۾ جيڪو ڪم مون ڪيو سو بہ ڪائونسل جي ڪتابن ۾ ڏيکاريل آهي ۽ هنن جي اھا شورش ڪامياب ڪانہ ٿي ۽ ڪائونسل ۾ ڪاليج برپا ڪرڻ جي رٿ پاس ٿي ويئي.
8. اهي تہ تعليمي ڪم آهن جي ظاهر ڏسڻ ۾ اچن ٿا، پر ٻيو ڪيترو تعليمي ڪم آهي جو چپ چاپ خاموشيءَ سان ڪرڻو ٿو پوي ۽ جنھن جي نمائش نہ ٿي سگهي ٿي ۽ نہ ڪري سگهجي ٿي.
زمينداري اهنج
9. زمينداري اهنجن بابت ايترو عرض ڪندس تہ جڏهن بہ مون کي ڪنھن اهنج ايذاءُ يا تڪليف کان واقف ڪيو ويو آهي تہ انھن جي لاهڻ لاءِ مون ڪوشش ورتي آهي. نتيجو خداوند ڪريم جي هٿ ۾ آهي، مگر ڪوشش وٺڻ منھنجو فرض آهي ۽ انھيءَ اصول تي مون پئي ڪم ڪيو آهي.
10. مون کي پڪ آهي تہ سکر بئراج جي واهن کلڻ کان پوءِ ڦليلي واھہ سان نسورو ظلم ٿيندو. ماڊيول جيڪي ھاڻي شاخن ۽ ڪڙين تي وڌا پيا وڃن تن مان پاڻيءَ جو واڌارو ڦليلي واھہ ۾ ڪونہ ٿيندو. اوھان صاحبن مان جيڪڏهن ڪن صاحبن جو اڃا بہ خيال آهي تہ فقط ماڊيول پوڻ ڪري واهن جي پڇڙين کي بئراج کلڻ کانپوءِ بہ پاڻي ملندو تہ اهي صاحب مھرباني ڪري اهو خيال لاهي ڇڏيو. جيڪڏهن خود پاڻي ڪونہ هوندو تہ پوءِ ماڊيول ڪٿان پاڻي پيدا ڪندا انھيءَ خيال ڪري ڇھن ورهين کان منھنجي ڪوشش ڪائونسل ۾ اھا هئي تہ اول سرڪار ڦليليءَ ۾ پاڻي ميسر ڪرڻ جو بندوبست ڪري ۽ پوءِ واهن تي ماڊيول وجهي. هر سال سرڪار کي ماڊيول وجهڻ جي خيال تان پئي لاٿو سين مگر افسوس اٿم تہ اوھان صاحبن جي خيالن ۾ گذريل سال ڪجهہ اختلاف ٿيڻ ڪري سرڪار کي همت اچي ويئي ۽ ڦليلي آئندہ پوري پاڻي آڻڻ جي ڳالھہ تہ اتي جو اتي رهجي ويئي ۽ اسان جي سخت محنت هوندي بہ سرڪار ماڊيولن جي رٿ پاس ڪرائي. منھنجي راءِ اڃا بہ اھا آهي تہ ڦليليءَ جا سڀ زميندار گڏجي اھا طلب ڪن تہ بئراج جي کلڻ ڪري ڦليليءَ ۾ پاڻيءَ جي شڪست ٿيندي تنھن تي سرڪار ڦليلي واھہ ۾ پاڻي آڻڻ جو بندوبست ڪري، ڇو تہ ربيع جي موسم ۾ ڦليليءَ ۾ پاڻي اصل ڪونہ هوندو. خريف ۾ ايترو ٿورو هوندو جو هرلامس وهي سگهندا. اڃا بہ وقت ڪونہ ويو آهي جيڪڏهن اوهين ڪوشش وٺندا تہ اوھان صاحب جي لاءِ انھي بابت ڪجهہ ڪم ڪرڻ آسان ٿي پوندو.
11. ماڊيول پوڻ کان پوءِ بہ جو درياھہ ۾ ايترو پاڻي هئڻ هوندي بہ ڪڙين ۽ شاخن جي پڇڙين ۾ پاڻي يا بلڪل گهٽ اچي ٿو، تنھن بابت جن زميندار مون کي احوال موڪليو هوسي لکپڙهون ۽ تار سرڪار ۾ پيش ڪيون آهن ۽ سرڪار انھن بابت جاچ ڪرائي رهي آهي. آءٌ اوھان صاحبن کي يقين ٿو ڏياران تہ اوھان صاحبن جا اهنج آءٌ پنھنجا اهنج ڪري ٿو سمجهان ۽ انھيءَ کان وڌيڪ ڪجهہ وڌيڪ چوڻ جي شايد نہ آهي.
12. بئراج جي زمينن جي تقسيم بابت جو ڪائونسل جي ميمبرن ڪائونسل ۾ جوش پيدا ڪيو تہ سنڌ جي زميندارن کي بئراج جي زمينن ڏيڻ ۾ سرڪار ڪابہ مروت وغيره ۾ ڪانہ ڪري، بلڪہ سنڌ کان ٻاھر جيڪي ملڪ کيرا ۽ رتنا گري ضلعا آهن، تن مان ماڻھو کيتي لاءِ جيڪي ملڪ ۾ آڻي هت آباد ڪري، تنھن جي مون مخالفت ڪئي آهي ۽ هنن کي انھيءَ ۾ ڪاميابي ملي. انھيءَ کانسواءِ نوبت ۽ مھاڳن واري زمين ڏيڻ ۾ جا سختي سرڪار قسطن وٺڻ ۾ ڪري ٿي، لهرائڻ ۾ ڪوشش پئي ورتي اٿم. ڍل جي هٽائڻ جي فائدي ۾ رهيو آهيان ۽ انھيءَ جو مثال اهو ٽنڊي ڊويزن ۾ جو ڍلن جو نرخ وڌايو پئي ويو سو وڌڻ نہ ڏنو ويو.
13. زميندارن جي جيڪا زمين نوبت ۾ ويل هئي، سا موٽائي ڏيڻ کان سرڪار پئي نٽايو. آخر انھي تي ويچار ڪرڻ لاءِ سرڪار کان هڪ ڪاميٽي مقرر ڪرائيسين، جنھن جو آءٌ بہ ميمبر هوس، سرڪار اسان جون سڀ رٿون قبول نہ ڪيون، پر جيڪي بہ ٿورو گهڻو انھن نتيجو نڪتو تنھن مان اوھان صاحبن ڏٺو آهي تہ انھن کي فائدو ٿيو آهي.
14. ٻوڏين ڪري يا برساتين ڪري جڏهن بہ نقصان سنڌ ۾ ٿيو آهي، تڏهن مون بروقت ئي ڪائونسل ۾ سرڪار کي مدد لاءِ پڪاريو آهي. افسوس اٿم تہ گذايل سال سرڪار ٻوڏين جي ستايلن ماڻھن جي مدد جو ڪم ڪاميٽين کي سپرد ڪيو، جنھن ڪري منھنجي نظر ۾ حقدارن کي پورو حق نہ مليو، انھيءَ تي مونکي ڏاڍو ڏک ٿيو جو مون ڪائونسل ۾ انھيءَ بابت سخت پڪاريو، جنھن جو نتيجو اهو نڪتو جو هن سال سرڪار اهو ڪم ورتي پنھنجي هٿ ۾ کنيو آهي ۽ ڪاميٽين کي سپرد نہ ڪيو اٿس.
سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائي
15. سنڌ جي جدا ٿيڻ بابت آئون اهو عرض ڪندس تہ ڪائونسل ۾ ستن ورهين کان آئون انھيءَ بابت طلب ڪريان پيو ۽ منھنجو خيال آهي تہ سنڌ جلد ڌار ٿيندي.
16. اهو اوھان صاحبن کي ٻڌائڻ ضرور ٿو سمجهان تہ سائمن ڪميشن سان گڏ وهڻ لاءِ بمبئي ڪائونسل جيڪا ڪاميٽي مقرر ڪئي هئي تنھن تي ميمبر ٿي رهڻ کان مون پاڻ انڪار ڪيو جو مون ڏٺو تہ اوھان صاحبن ساڻ گهڻن جو اهو رخ هو جيڪڏهن آئون انھيءَ ڪميٽيءَ تي وڃان ھا تہ اتي مان سنڌ جي جدا ٿيڻ بابت چوڻ يا لکڻ کان ڪونہ روڪجان ھا.
17. بئراج جي حدن ۾ جيڪي مسجدون سکر ضلعي ۾ شھيد ٿيون هيون سي مون پاڻ وڃي ڏٺيون هيون ۽ حضرت مولانا مولوي تاج محمد صاحب امروٽي مرحوم مغفور جي حڪم ۽ هدايت موجب پنھنجي اسلامي عقيده موجب انھن جي تعمير لاءِ مون ئي اول اڪيلي سوال پئي وڌا ۽ هميشہ ڪوشش پئي ورتي. شڪر الحمد الله جو آخر متفقہ ڪوشش بعد ھاڻي انھيءَ دل ڏکوئيندڙ معاملي جو خير خوبي سان فيصلو ٿي ويو آهي.
نوڪريون
18. نوڪرين وٺرائي ڏيڻ بابت فقط ايترو چوندس تہ جڏهن بہ ڪنھن مسلمان مونکي پنھنجي مدد ڪرڻ لاءِ چيو آهي تہ مون گس گساءُ ڪونہ ڪيو آهي ۽ جيڪي منھنجي وس پڄندي هن لاءِ مون کان ٿيو آهي تنھن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم. اهڙيءَ طرح جيڪڏهن ڪنھن ستايل سرڪاري نوڪر مون سان پنھنجو احوال ڪيو آهي تہ هن سان همدرديءَ سان هلڻ ۾ ڪوتاهي نہ ڪئي اٿم ۽ جيڪڏهن ڪنھن مسلمان ٻار تعليم وٺڻ لاءِ چاھہ ڏيکاريو آهي تہ انھيءَ ٻار سان بہ مدد پئي ڪئي آهي.
19. افسوس اٿم تہ چونڊ هئڻ ڪري مٿيون بيان مونکي لکڻو پيو آهي نہ تہ منھنجي اصل مرضي نہ هئي تہ هي اظھار حال اوھان صاحبن روبرو پيش ڪريان. ڇاڪاڻ تہ اوھان صاحبان مان گهڻا ھاڻ مون کان واقف ٿي ويا آهن ۽ اوھان صاحب خود پنھنجو خيال ووٽن بابت بھاري سگهو، پر دوستن جي صلاح ملي اٿم تہ آئون پنھنجو عرض اوھان صاحبن جي روبرو پيش ڪريان تنھن کان هي سٽون خدمت ۾ موڪليان ٿو.
آخر ۾ عرض
20. جيڪڏهن اوهين صاحب “انصافي“ اندر موجب سمجهو تہ آئون اوھان صاحبن جي خدمت جي لائق آهيان تہ پوءِ اوھان صاحبن کي عرض ڪريان ٿو تہ ان ڪري پنھنجا ٻئي ووٽ مونکي ڏيڻ فرمائيندا هن سال مقابلو اڳين سالن کان بہ وڌيڪ آهي.
21. آئون سڀني ووٽرن صاحبن وٽ حاضر ٿي نہ ٿو سگهان، تنھن ڪري از روءِ همدردي منھنجي اھا سھو بہ معاف ڪرڻ فرمائيندا.
22. منھنجو نشان هن دفعي ”وڻ“ جو آهي انھي ڪري مون کي مھرباني ڪري ٻہ منڌئيڙا ڏيڻ فرمائيندا جيئن ڏيکاريل آهي.
23. مون جيڪي مٿي عرض ڪيو آهي، سو فقط انھن ڪمن بابت آهي جيڪي ٿي چڪا آهن ۽ جي بحث هيٺ آهن. باقي ٻيا سوال وغيره جي پيش ڪيا اٿم يا آئندہ ڪائونسل ۾ پيش ڪرڻا اٿم، تن جو بيان ڪندس تہ هيءَ وڌي وڏو ٿيندو.
24. پڇاڙيءَ ۾ منھنجو عرض آهي تہ هيءُ عريضو پڙهڻ مھرباني ڪري تڪليف معاف ڪري ٻين ووٽرن صاحبن کي پھچائڻ فرمائيندا ۽ پڙهي ٻڌائڻ فرمائيندا تہ احسانمند رھندس.
25. منھنجي طرفان موٽر، گاڏيءَ وغيره جو بندوبست نہ آهي، تنھنڪر ي مھرباني ڪري تڪليف معاف ڪر ي ووٽ ڏيڻ جي جاءِ تي پاڻھي وڃي ووٽ داخل ڪري مون کي ممنون ڪرڻ فرمائيندا. والسلام.
حيدرآباد سنڌ
آگسٽ 1930
خاڪسار نور محمد وڪيل
(خان بھادر نور محمد لاکير جي اليڪشن ۾ مھم لاءِ شايع ٿيل تقرير 1930ع)