درياءُ، منھنجو مرشد-26
Left bank out fall drain (LBOD) 1987
ھي ھڪ قسم جو سم نالو آھي، جنھن جو مقصد بظاھر اھو ھو تہ سنڌو درياءَ جي کاٻي ڪنڌيءَ جي ڪجهہ اھم ضلعن شھيد بينظير آباد، سانگهڙ، ميرپرخاص ۽ بدين جي لڳ ڀڳ 2 ملين ھيڪٽر زمين جي اندر موجود سم ۽ ڪلر کي موٽر پمپ ذريعي (سم نالي) ۾ ڊرين ڪري شڪور ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪرڻ ھو تہ جيئن انھن ضلعن جي جاگيردارن ۽ رئيسن جي زمين ٻيھر پوکي لائق ٿي سگهي، گهوٽڪيءَ کان شروع ٿيندڙ ان منصوبي تي مقامي ماڻھن ۽ پاڻيءَ جي ڪجهہ ماھرن جي اعتراضات جي باوجود ان کي جاري رکيو ويو، ھتي جيڪا بنيادي ڳالھہ اوھان سان شيئر ڪرڻ چاھيان ٿو اھا ھيءَ تہ جڏھن انڊيا کي ان پراجيڪٽ جي سڌ پئي تہ ان سخت اعتراض واريو تہ اھو ڪيئن ممڪن آھي تہ سم ۽ زھر واري پاڻيءَ کي مٺي پاڻيءَ جي ڍنڍ شڪور ۾ ڇوڙ ڪيو وڃي، اوھان کي ٻڌايان تہ شڪور ڍنڍ 300 اسڪوائر ڪلو ميٽرن تي مشتمل مٺي پاڻيءَ جي ڍنڍ آھي جنھن جو 90 اسڪوائر ڪلوميٽر حصو پاڪستان ۾ آھي ۽ 210 اسڪوائر ڪلو ميٽر انڊيا جي شھر گجرات ۾ آھي جيڪو پاڪستان جي سرحد سان لڳي ٿو، انڊيا نہ صرف ان تي احتجاج ڪيو پر ان ڪيس کي انٽرنيشنل فورم تي بہ کڻي ويو. انڊيا ان مسئلي کي سڌو سنئون ماحول دشمن عمل قرار ڏيندي منصوبي کي ھڪدم بند ڪرڻ جو مطالبو ڪيو. پاڪستان اھو پروجيڪٽ بند تہ نہ ڪيو ڇاڪاڻ تہ ان مان فوجي ادارن جي ڪنسٽرڪشن ڪمپنين خاص طرح فنٽيئر ورڪس (ايف ڊبليو او) کي ڪروڙين ڊالرس ملڻا ھئا، ان سان ائين ٿيو جو پروجيڪٽ ۾ ڪجهہ تبديليون آڻي، سم نالي کي شڪور ڍنڍ بجاءِ گهاري ڪريڪ کان سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪيو، ھندوستان جي مخالفت سان شڪور ڍنڍ جو فطرتي ماحول تہ محفوظ رھيو پر پوءِ وقت بہ وقت سم نالي سجاول ۽ جاتيءَ جي ھزارين ايڪڙ زرخيز زمين کي برباد ڪري ڇڏيو، ڪيترا ڳوٺ پاڻي ھيٺ آھن يا سمنڊ جي ويرن ڪري ٻڏڻ جي خطري ۾ آھن. پر ڇاڪاڻ تہ منڇر انڊيا جي بجاءِ سنڌ ۾ آھي ان سان ھن ملڪ ڇا ڪيو اوھان سان شيئر ڪيان ٿو.
Right Bank Out Fall Drain (RBOD) 1990
ھي بہ ھڪ قسم جو سم نالو آھي جيڪو بہ بظاھر سنڌو درياءَ جي ساڄي ڪنڌيءَ کان ان مقصد لاءِ شروع ٿيو تہ لاڙڪاڻو، قمبر شھدادڪوٽ ۽ دادوءَ جي زمينن ۾ موجود سم ۽ ڪلر جي زھريلي پاڻيءَ کي پمپ ذريعي سم نالي ۾ ڊرين ڪري سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪيو ويندو، پر ٿيو ائين جو ڪرپشن، بي ايماني، مالي ۽ ذاتي فائدن ڪري زھريلي پاڻيءَ کي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ بجاءِ منڇر ۾ ڇوڙيو ويو. دراصل ھي منڇر جي آسودي زندگي سان حادثو ھو ۽ ان لاءِ دوزخ جا در کولڻ جي برابر ھو، ھي سلوڪ تہ سنڌ جي مٺي پاڻيءَ جي وسيلن سان دشمني ڪرڻ جي برابر آھي، سمورن اعتراضن احتجاجن جي باوجود سم ۽ ڪلر وارو پاڻي جنھن ۾ ھاڻ پنجاب ۽ بلوچستان جو زھريلو پاڻي، انڊسٽريل ويسٽ، جيت مار دوائن جو زھر بہ شامل ھو منڇر ۾ ڇوڙ ڪيو ويو. پاڪستان جي سرڪار قدرت جي ھن خوبصورت تخليق کي برباد ڪرڻ مھل ھڪ لمحي لاءِ مھاڻن، مڇي، پکين جي زندگيءَ متعلق نہ سوچيو، ھي تہ سنڌ سان دشمني آھي، ھي محض واپڊا ۽ ورلڊ بئنڪ جي پروجيڪٽ جو معاملو نہ ھو پر ھڪ آسودي زندگي ۽ لکين ماڻھن جي روزگار جو سوال ھو، انھن ھزارين مھاڻن کي لڏپلاڻ ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو جن کي ھڪ ئي ھنر آيو ٿي (ٻيڙي ھلائڻ ۽ مڇي پڪڙڻ ) . حقيقت ھيءَ آھي دوستو! فطرتي ماحول ۽ سنڌ جي مٺي پاڻيءَ جي ذخيرن خلاف ھي ھڪ قسم جي دھشتگردي آھي. ھي اسان جا وسيلا آھن، ھي زمين، ھي آسمان، ھي پھاڙ، ھي درياءُ، سمنڊ اسانجا آھن، ھي ڪي گٽر نالا ناھن جو باقي صوبن جو ويسٽ (ڪچرو) اسانجن ڍنڍن ۽ درياءَ ۾ ڇوڙيو وڃي.