درياءُ، منھنجو مرشد-41

برنس ۽ ووڊ ٻہ انگريز سنڌوءَ جي اوڀارئين رخ کي ھاڪارڻ کان ھڪ سال پوءِ سن 1837ع ۾ سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي جتي سنڌو ڊيلٽا ٺاھي ٿي جي مشاھدي لاءِ ھڪ سروي مشن موڪليو، جنھن کي سنڌوءَ جي ڇاڙ وارن علائقن جو جائزو وٺڻو ھو. انھن جي بقول سنڌو يارنھن ڦاٽن وسيلي سمونڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي جن مان ٽي ڇاڙ وڏا آھن، ھر ھڪ ڇاڙ جو پنھنجو پنھنجو نالو آھي. پئريٽ (سنڌي ٻوليءَ ۾ طوطو ڦاٽ) ڇاڪاڻ تہ جڏھن ٻيڙائت ھن وھڪري ۾ داخل ٿيندا ھئا تہ ھڪ بزرگ جي نالي سان ھڪ طوطو ڪھي قربان ڪندا ھئا، انھن مان ٻيا ڪجهہ جا نالا ھي ھئا، گهارو، پيٽي، پتياڻي، جونا، رچل مائوٿ، ھجام رائو، گهوڙو، سيام، مٺي، بگانا، نير، مڱريو، سيتا، پئياري، سير ۽ ڪوري. (سنڌو شينھن درياءُ.جين فيئرلي) سنڌوءَ جي ڇوڙ وارن علائقن ۾ ھاڻ مٿي ڏنل ڇاڙ يا ڦاٽن کي سڃاڻڻ ڏاڍو ڏکيو آھي ان ۾ پئياري ۽ ڦليلي واھہ جيڪي اسان پنھنجي سانڀر ۾ ڏٺا جن ۾ شھر جو گندو پاڻي ڇوڙ ڪري ٿو جيڪي ھاڻ آلودہ ٿي ويا آھن. انھن ڇاڙن جي ختم ٿيڻ سان سمنڊ ڏسندي ڏسندي مٿي چڙھي آيو آھي، ان دور کان اڄ تائين سمنڊ اڳتي سُري اچڻ ڪري ڪيترن شھرن کي تباھہ ڪيو آھي، سڄيون سڄيون انساني آباديون ختم ٿيون، امڪان آھي تہ ڀنڀور جيڪو سنڌوءَ جي ھڪ پراڻي ڦاٽ جي ڇوڙ وٽ آھي، سمنڊ جي چاڙھہ يا پنھنجو پاسو مٽائن سبب تباھہ ٿيو جيڪو اڄ بہ راز بڻيل آھي. انڊس ڊيلٽا ڪڏھن ٽي ھزار ھم چورس ميل تي پکڙيل ھڪ سنئون سڌو پٽ ھو، جتي سنڌو جڏھن ۽ جيڏانھن وڻندو ھئس تيڏانھن آر ڪندو ھو، ھڪڙن کي سائو ڪندو ھو تہ ٻين کي سُڪائيندو ھو، ھڪڙا شھر آباد ڪندو تہ ٻيا ويران ڪندو ھو. سنڌو درياءَ جو ڊيلٽا دنيا جي ڪجهہ قديم ۽ وسيع ايراضيءَ تي پکڙيل آھي جيڪا ھن وقت شديد خطري ۾ آھي. سنڌو درياءُ محض سمنڊ ۾ ڇوڙ نہ ٿو ڪري پر ان جڳھہ تي ھڪ زندگي پيدا ڪري ٿو. ڊيلٽا سمنڊ لاءِ ايڪالاجي سائيڪل جوڙي ٿو جيڪو سامونڊي حيات لاءِ بيحد ضروري آھي. سنڌو درياءَ جا آڳاٽا ڇاڙ انھن مان اڪثر ختم ٿي ويا آھن. پئياري ۽ ڦليلي واھہ مڪمل آلودہ ٿي چڪا آھن ھي منھنجو خيال آھي تہ سنڌو درياءَ جا جيترا ڇاڙ ھئا ڊيلٽا ان قدر آسودي ھئي، سنڌ جي ڊيلٽا جهينگا، مڇين جي مختلف قسم جي افزائش لاءِ بھترين ماحول فراھم ڪري ٿي، مان انڊس ڊيلٽا جي باري ۾ جيترو سوچيندو رھيس اوترو ئي مون تي واضع ٿيندو ويو تہ 480 ملين گيلن آلودہ پاڻي جيڪو ڪراچيءَ جي اڌ آباديءَ کي ٻوڙڻ لاءِ ڪافي آھي سمنڊ ۾ ڇوڙ ٿئي ٿو، ھي تہ ڪنھن جي بہ زندگي ختم ڪرڻ لاءِ ڪافي آھي پوءِ سامونڊي حيات ھجي يا تمر جا ٻيلا. سنڌ جي ڊيلٽا ۾ ماڻھن جي غربت جو تناسب وڌڻ جو سبب معلوم ڪرڻ سان ان ڳالھہ جي خبر پئي تہ جهينگي جي نرسري تمر جي وڻ جي خاتمي ڪري ختم ٿي آھي. ھڪ مھاڻي اندر پورو سمنڊ ۽ پورو درياءُ ھجي ٿو. مھاڻو ھڪ ئي ھنر ڄاڻي، مڇي پڪڙڻ. جيڪا شئي بہ ھاڻ انجي ھٿن مان نڪرندي وڃي ٿي. گذريل سال 1.2 ملين مقامي ماڻھو جن ۾ اڪثريت مھاڻن جي آھي انڊس ڊيلٽا کان ڪراچي شھر جي مختلف سستن علائقن ڏانھن لڏي ويا. جتي جون سوڙھيون گهٽيون گَھري کوھہ واري اونداھيءَ جو ڏيک ڏين ٿيون. ھي مھاڻا ھاڻ مختلف مڇي سپلاءِ ڪندڙ ڪمپنين کان ھول سيل جي اگهہ تي مڇي خريد ڪري گهر گهر وڃي ھوڪا ڏين ٿا.

مختلف موضوع

درياءُ: منھنجو مُرشد (نوٽس)