درياءُ، منھنجو مرشد-49
نہ ڊاھہ ھڪ بندي جي دل، دل سھڻي رب جو گهر.
اھو معاملو ايترو سادو نہ ھو. فرقيواراڻي ھم آھنگيءَ واري سوال کي رڳو ننڍي کنڊ جي انگريز حڪمرانن (ورھايو ۽ حڪومت ڪيو) واري نعري کي استعمال نہ ڪيو پر ان کانپوءِ بہ حڪمران سوچيل سمجهيل حڪمت عملي سان استعمال ڪندا رھيا. ھندو مسلم تفريق بحرحال عوامي سطح جي تخليق يا پيداوار نہ ھئي نہ آھي. اھا عوام دشمن حڪومتن جي حڪمت عملي ھئي ۽ آھي. ان فرقيواراڻي ڇڪتاڻ جون پاڙون طبقاتي ڪشمڪش، مذھبي اجاراداري، پيشاواراڻي مذھبي جنونيت ۽ سماجي رتبي ڪارڻ ھيون. روايتي اعتبار کان سنڌو درياءُ سمورن مذھبن ۽ مقامي ماڻھن، پورھيتن ۽ ھنر مند ماڻھن جي گذر سفر جو واحد ذريعو ھو. ھي پوري دنيا جي واپارين جي ڪاروبار جو کليو ميدان ھو جنھن جي ذريعي باقي دنيا جو ھنر ۽ علم سنڌ ڏانھن آيو. اھا ڳالھہ ياد رکڻ گهرجي تہ انگريزن جڏھن سنڌ فتح ڪئي تہ سنڌ ۽ ھندوستان مٿان مسلمانن جو راڄ ھو. جڏھن انگريزن ھندوستان تي قبضو ڪيو تہ ان خلاف تحريڪ ۾ مختلف مذھبن جي سمورن ماڻھن حصو ورتو جيڪا ڳالھہ پاڪستان جي تاريخ جي ڪتابن مان گم آھي. پاڪستان جو تدريسي نظام انتھائي حقارت تي مبني آھي جيڪو غيرمنصفاڻا تہ آھي ئي آھي پر ھڪ قومي مسلمان پورجوا، جاگيردار ۽ پاڪستاني اشرافيا جي حق ۾ پڻ آھي. جي ڏسجي تہ ننڊي کنڊ ۾ مسلمان ۽ ھندن وچ ۾ مذھبي ۽ ثقافتي ھم آھنگي سنڌو درياءَ جي آباد ڪنارن تي مختلف مذھبن وچ ۾ انسان دوستي، درياءُ دوستي ۽ فطرت دوستي جي ڪارڻ قائم رھي. ھندو ۽ مسلم ھي ٻئي مذھب ھن جي ڪناري آباد ھجڻ ڪري فطري طرح ھي ھڪٻئي جو حصو ٿي ويا ھئا ۽ ھڪ صديءَ تائين کير کنڊ ٿي رھيا، سنڌو درياءُ ماڻھن ۽ مذھبن جي وچ ۾ پُل جيان آھي، ھي صدين تائين قائم رھندڙ پنھنجن ٻن ڪنارن جيان ماڻھن کي جوڙي رکي ٿو. ھي مذھبي ھم آھنگيءَ جو شاندار مثال آھي. مونکي ان حقيقت جي ڄاڻ آھي تہ پاڻي سڀ کي جوڙي رکي ٿو ۽ پاڻيءَ جي اڻ ھوند ماڻھن کي ٽوڙي ٿي لڏ پلاڻ تي مجبور ڪري ٿي. سنڌ جي وسيلن کي ھن وقت سڀ کان اھم چيئلنج اھو آھي تہ سنڌ جي درياءَ ۾ پاڻيءَ جي رواني کي ڪيئن جاري رکجي، جيڪو ماڻھن ۽ تھذيبن کي جوڙي رکڻ جو فرض نڀائي ٿو. سنڌو درياءَ جا پراڻا پد ميسارجي چڪا آھن، انجو ڇاڙ ويران ٿيو آھي، جنھن جو نتيجو فرقاپرستي، نفرت، بک ۽ افلاس جي صورت ۾ سامھون اچي رھيو آھي.