درياءُ، منھنجو مرشد-40
ڪيلاش پربت واري مٿاھين علائقي جي اولھندي پاسي ھڪ مقدس ڍنڍ آھي جنھن کي مانسرور جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو ھتان جي ماڻھن جو خيال آھي تہ سنڌو ھتان وھي نڪري ٿي، ھيءَ ڍنڍ اتر ھندوستان جي ٻن ٽن وڏين نئين جو آبي ذريعو پڻ آھي، ھتان کان ھي چئن رخن ۾ وھي ھلن ٿيون، ھڪ ڏند ڪٿا آھي تہ چار نديون مختلف مقدس جانورن جي وات مان نڪري چئن مکيہ طرفن ڏانھن وينديون آھن. برھمپترا، گهوڙي جي وات مان نڪري اوڀر ڏانھن رخ ڪري ٿي، گنگا مور، جي وات مان نڪري ڏکڻ طرف وھي ٿي، ستلج، ھاٿيءَ جي وات مان وھي اولھندي رخ ڪري ٿي، جڏھن تہ سنڌو، شينھن جي وات مان نڪري اتر ڏانھن وھي ٿي. (سنڌو شينھن درياءُ. جين فيئرلي) ڪيلاش پربت جي ماڻھن جو خيال آھي تہ ڪيلاش پربت سموري ڪائنات جو مرڪزي نقطو آھي جتي شيو ڀڳوان ڊنبرو وڄائيندو رھي ٿو. مسٽر فيئرلي پنھنجي ڪتاب سنڌو شينھن درياءَ جي ھڪ باب ”شير کي لغام“ ۾ تربيلا ڊيم جو ذڪر ڪندي لکيو آھي تہ تربيلا جتي ڊيم ٺاھڻ جو امڪان ھو اتان جي زمين بيحد زرخيز ھئي، وسيع ايراضي کي قربان ڪرڻ سان حڪومت کي مزاحمت جو منھن ڏسڻو پيو ھو، 1952 ھڪ پاڪستاني انجنيئر لکيو تہ جڏھن اسان سنڌوءَ کان ٽي ميل کن مٿي وياسيون تہ گوليون ڪڙڪاٽ ڪنديون اسان جي سرن مٿان گذري ويون، جيڪي مقامي قبائلين سنڌ جي ٻئي ڪٺار تان اسان تي ھلايون ھيون، اھو اڳتي وڌڻ خلاف چتاءُ ھو. ڊيم جي ان پھلوءَ کي ڪڏھن نظر ۾ ئي ڪو نہ رکيو ويو ھوتہ عام ماڻھوءَ کي ان جي ڪھڙي قيمت چڪائڻي پوندي. ماحوليات جي ماھرن جو چوڻ آھي تہ ڊيم جي تعمير مان ائين سمجهڻ کپي تہ دنيا جي ھڪ حصي ۾ ماحولياتي تبديلي اچي رھي آھي. تربيلا ڊيم لاءِ سنڌوءَ جي پاڻيءَ جو پنجاھہ ميل وڏو تلاءِ تيار ڪرڻ لاءِ چار ملين گز ڪنڪريٽ، 200 ملين فوٽ مٽي ۽ پٿرن جي ضرورت پوي ٿي ۽ يارنھن لک ملين ايڪڙ فوٽ پاڻيءَ جو ذخيرو دنيا جي ھڪ حصي تي بيحد خطرناڪ ماحولياتي اثر ڇڏي ٿو، جنھن سان تربيلا جا ڪيترا ڳوٺ ۽ گهٽ ۾ گهٽ 80 ھزار ماڻھو بي گهر ٿيا ۽ ھڪ لک ڀلي زرعي زمين جي وڏي ايراضي پاڻي ھيٺ اچي وئي، جنھن جي نتيجي ۾ ڊيم جي اوسي پاسي ۾ رھندڙ ماڻھن جي زندگيءَ ۾ ھڪ اچرج جھڙي تبديلي اڻٽر ھئي. جيڪي ماڻھو لڏپلاڻ تي مجبور ٿيا، انھن مان ڪيترا ماڻھو ذھني صلاحيت وڃائي ويٺا. تربيلا ڊيم جو ٺيڪو امپريگو آف ملان اٽالين ۽ فرينچ ڪنسورشيم کي 1.497 بلين ڊالرس جي قيمت تي ڏنو ويو. مان ھتي جيڪا بنيادي ڳالھہ چوڻ چاھيان ٿو اھا آھي تہ سرمائيدارانہ وڏا منصوبا دراصل مقامي ماڻھن سان نفرت جو اظھار ھوندا آھن.