درياءُ، منھنجو مرشد-42

سنڌو شينھن درياءُ، شينھن جو وات، شينھن کي لغام، شينھن جو وسعتن ۾ پکڙجڻ، ھي اھي نالا آھن جيڪي ھڪ انگريز جين فيئرلي پنھنجي ڪتاب سنڌو شينھن درياءَ ۾ ڪيترا ڀيرا ڪتب آندا آھن، جيڪي ھن اسانجي ٻاجهاري درياءُ متعلق استعمال ڪيا آھن. شينھن جي جبلت ۾ شڪار ڪرڻ آھي، مارڻ چيرڻ ڦاڙڻ آھي. ھي وحشت جي نشاني آھي جنھن کي سنڌو درياءَ سان منسلڪ ڪري دراصل ان سان پيار ڪرڻ، انجي درد کي سمجهڻ ۽ انجي ٻاجهاري ھجڻ واري ڪيفيت کي ڌنڌلو ڪرڻ آھي. مان گوري فيئرلي جي پنھنجي سنڌو درياءُ متعلق شينھن واري سڃاڻپ کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ناھيان ۽ نہ عاجزي کي مان پنھنجي ڪمزوري سمجهان ٿو. سونھن ۽ ٻاجهاري جي انتھائي حد ڪھڙي ھجي ٿي؟ منھنجو درياءَ جي سونھن ڀريو ۽ ٻاجهارو آھي تہ اھو شينھن ڪيئن ٿو ٿي سگهي يا اھڙي ڪنھن بہ نسبت سان ڪيئن ٿو جوڙي سگهجي، فيئرلي جو کڻي اھو مطلب ھجي تہ سنڌو درياءَ جي وھڪري ۾ شينھن واري دھشت آھي تہ اھو جملو بہ تھذيب ۽ سڀيتا جي تصور جي ئي خلاف آھي. ھي ڪنھن بہ سادي شي کي پيچيدہ ۽ منجهائي ڪري پيش ڪرڻ آھي، جنھن کي سمجهڻ بيحد ضروري آھي، مان پنھنجي سڃاڻپ واضع ڪيان ٿو ۽ پنھنجو ڪردار بہ، مان جيڪو ڪجهہ آھيان سنڌو درياءُ ڪري آھيان اھا منھنجي سڃاڻپ آھي ۽ اھو منھنجو علم بہ. سنڌو درياءَ جي تھذيب جو بنياد اشتراڪيت تي ٻڌل ھو، گڏيل شڪار، گڏيل کيتي، گڏيل کوھہ، اجتمائي تلاءِ، ھڪجھڙا گهر ۽ سڀ جو شھر، سڀ لاءِ عزت، وڻن سان پيار جيتن جانورن جو خيال، سڀ کان وڌيڪ اھم ڳالھہ پاڻيءَ لاءِ احترام. ھي اھي قدر آھن جيڪي ان وقت جي سنڌو تھذيب کي شاندار بنائن ٿا. جڏھن انگريزن ھندوستان تي قبضو ڪيو، اھي پاڻ سان گڏ اھا نفسيات بہ کڻي آيا جيڪا ھڪ ڦوروءَ جي ھوندي آھي، ھڪ وحشيءَ جي ھوندي آھي، ھنن ان سوچ کي ھندوستان ۾ متعارف ڪرايو. گورا انصاف پسند آھن، ھي جديديت جي علامت آھن، ھنن روڊ رستا ۽ ريلوي جو نظام ڏنو، ھنن زندگي گذارڻ جو ظابطہ حيات ڏنو ۽ ٻيو گهڻو ڪجهہ ۽ ان خيال کي تقويت پھچائي تہ اھي گورا آھن جن مقامي ماڻھوءَ کي انسان ٺاھيو بلڪہ مھذب ڪيو، انھن کي گهر ٺاھڻ سيکاريو، سگار ۽ سگريٽ کان واقف ڪيو، شڪار جا گُر سيکاريا، ڇاڪاڻ تہ گورا ذھين آھن تنھن ڪري انھن کي ڪارن مٿان راڄ ڪرڻ جو پورو اڌيڪار آھي. ھنن اسان لاءِ ائين بہ چيو تہ اسان جديد دنيا کان گهڻو پوئتي آھيون، اسان وٽ جديد ھٿيار ناھن، سامونڊي ٻيڙا ناھن، منظم فوج ناھي، ھڪ مھذب قوم جو ان طرح جو بيانو دراصل ان قوم مٿان نفسياتي قبضو ڪرڻ ھوندو آھي، جڏھن تہ ڪنھن بہ قوم جو اھڙو بيانيو بار بار دھرائڻ سان اھا قوم پنھنجي صلاحيت تي شڪ ڪرڻ لڳي ٿي، آھستي آھستي اھا ڳالھہ قبول ڪري وٺي ٿي تہ واقعي بہ جديد دنيا جي نسبت اھي ڪيترن قدرن ۽ صلاحيتن کان محروم آھن. اھا ڳالھہ ان جي اندر ۾ گهر ڪري وڃي ٿي، پوءِ غلاميءَ کي ئي پنھنجي نجات سمجهڻ شروع ڪن ٿا. ان بنياد تي انگريزن ھندوستان تي ھڪ صديءَ کان مٿي راڄ ڪيو. جڏھن تہ حقيقت اھا آھي تہ سنڌي انگريزن کان وڌيڪ مھذب ۽ شاندار زندگي گذارڻ وارا ماڻھو ھئا. ڪنھن بہ ڪلچر کي ختم ڪرڻو ھوندو آھي تہ انھن جي سموري تاريخ کي ختم ڪرڻ جي سازش ڪئي ويندي آھي، جيڪا فاشزم جي ھڪ صورت آھي، جيئن ھاڻ فلسطين ۾ اسرائيل ڪري رھيو آھي. پاڪستان ڪالونيل دور جي جديد شڪل آھي، گورن جي جاءَ ڪارن والاري جنھن سان مقامي ماڻھن جي زندگيءَ ۾ ڪو بدلاءُ نہ آيو آھي. ڪالونيل دور جي نفسيات ڪھڙي ٿئي ٿي، جيولاجيڪل خوف (فيئر) ۽ ڪلچرل فرسٽريشن. مان ھتي انھن جي وضاحت ائين ڪرڻ چاھيندس تہ ماڻھوءَ جو ماڻھوءَ کان، ملڪ جو ملڪ کان، علاقائي جيولاجيڪل متڀيد ۽ خوف ۾ مبتلا ڪرڻ تہ جيئن سامراج جي ھٿيارن جي کپت جاري رھي ۽ مقامي طور ماڻھو خوف ۾ مبتلا ھجن، مقامي لوڪ ادب، ٻولي، ثقافتي ھم آھنگي مقامي ماڻھن کي ان حق کان محروم رکڻ ۽ پنھنجو غير جمھوري ۽ غير سياسي بيانيو ٿوپڻ سان ڪلچرل فرسٽريشن جو جنم وٺڻ، جنھن سان انساني آزاديءَ جا مفھوم تبديل ٿي وڃن ٿا ماڻھو ذھني غلام بنجي وڃن ٿا. مان پنھنجي ھن نوٽس ۾ جنھن بنيادي ڳالھہ جي نشاندھي ڪرڻ چاھيان ٿو تہ درياءُ تھذيب جا خالق ھجن ٿا، اھو انفرادي ۽ مريضاڻو خيال آھي تہ ھڪ متحرڪ سونھن، سخا واري درياءَ جي ڀيٽ ڪنھن وحشيءَ سان ڪجي. شينھن، شاھين ھي گورن جي بادشاھت يا ايمپاير جا نشان آھن جيڪي ساھوارن جو شڪار ڪن ٿا. ھي ھڪ طرح جي حاڪميت يا جابر نفسيات آھي جيڪا سنڌو درياءَ جي تھذيب سان بلڪل نہ ٿي ٺھڪي، جيڪا نفسيات انگريز پاڻ سان کڻي آيو ھو، جنھن سنڌ جي ڪلچر سان پيوند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي جنھن ۾ پوءِ ناڪام ٿيو. سنڌو درياءَ جي تھذيب ۽ انجي سڃاڻپ ڪھڙي آھي؟ ھي آھي بنيادي سوال. سنڌو سرسوتيءَ جي روپ ۾ ڪنول جي گُل تي سوار آھي، ساز ۾ ستار ۽ سندس چوگرد مور آھن، ھيءَ آھي سنڌ جي تھذيب ۽ سڃاڻپ يا اڏيرو لعل جنھن کي جهولي لعل ۽ خواجہ خضر چون پلي تي سواري ڪندي ڏيکايو ويو آھي، ھي آھي اسانجي تاريخ ۽ اسانجي تھذيب، درياءُ شينھن ٿي ئي نہ ٿا سگهن، اھي مرشد آھن، استاد آھن يا رھنما آھن.

مختلف موضوع

درياءُ: منھنجو مُرشد (نوٽس)