هڪ ليکڪ جي آدرشي دنيا : هنسراج ”هنس“ اوڏ
پيارو سائين يوسف سنڌي هونئن ته هڪ تمام گھڻ پاسائين ادبي شخصيت آهي. جنهن لاءِ حقيقي معنيٰ ۾ اهو چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. ته هن شخص جيڪو به علمي ادبي ڪم هٿ ۾ کنيو، اُن کي ”پهريون ڪم“ سمجهي نهايت خوبيءَ سان نڀايو آهي. جتي هي هڪ سٺو پبلشر آهي، اُتي هڪ تمام بهترين ۽ وقتائتو ادب پڙهندڙن تائين پهچائيندڙ مترجم/ترجمي نگار پڻ آهي. هن بي حد ڪارائتا ترجما ڪيا آهن، جن سنڌي ادب ۾ عالمي سياسي ادب جي کوٽ پوري پئي ڪئي آهي. ساڳئي وقت هو پنهنجي تخليقي سگهه وسيلي ناول، ڪهاڻيون ۽ ڪالم به لکندو رهيو آهي.
هي ڪتاب ”اوٻارا عَبير جا“ دراصل هن جا اخباري ڪالم آهن. هي ڪتاب ٽن حصن تي مشتمل آهي. جهڙوڪ 1، يادون 2، شخصيتون ۽ 3،ڪتابن تي تبصرا. انهن ٽنهي حصن ۾ کوڙ سارو مفيد مواد موجود آهي، جيڪو پڙهندڙن کي ڄاڻ مهيا ڪريٿو. جنهن تي مان پنهنجي راءِ ڏيڻ جي ڪوشش ڪندس.
يوسف سنڌي هڪ تمام سينيئر ۽ تجربيڪار اديب آهي. ڪافي ڏهاڪن کان علمي، ادبي ۽ سياسي تحريڪن سان سلهاڙيل هئڻ ۽ ان دور جي علمي، ادبي ۽ سياسي شخصيتن سان گڏ هئڻ ڪري، هن جي نظرن کان ڪوبه ڪتاب ڏور نٿو وڃي سگھي. ٽيون وري دنيا جي ڪجهه ملڪن دورن جي ڪري هن گھڻ رخو مطالعو ۽ مشاهدو حاصل ڪيو آهي. اهڙي طرح هن جا اهي اخباري ڪالم مونکي هڪ دُور جي تواريخ لڳن ٿا. يوسف بنيادي طور هڪ ترقي پسند ليکڪ آهي. اُن ڪري ترقي پسند ادب ۽ تحريڪن جي باري ۾ چڱي ڄاڻ اٿس. جهڙوڪ: ’آفريڪن ايشين رائيٽرز يونين‘ جو ذڪر نوجوان نسل لاءِ تمام گهڻو معلوماتي آهي. اها ترقي پسند ادبي تحريڪ ٻي عالمي جنگ کانپوءِ شروع ٿي هُئي. جنهن ۾ فيض احمد جهڙا ترقي پسند شاعر سرواڻ هئا. اها تحريڪ اُن دُور جي بيٺڪيتي، پرماريتي، سامراجي، سرمائيداري ۽ نا انصافين خلاف واحد علمي ادبي تحريڪ هئي. ان وقت دنيا ٻن بلاڪن ۾ ورهايل هئي. هاڻي به دنيا خاص طور تي نئين دنيا جا غريب ملڪ عالمي سامراج جي عتاب هيٺ آهن. ڇا وري اهڙي ڪنهن عالمي ادبي تحريڪ جي ضرورت ناهي؟ اديبن کي پنهنجي ڪردار جي يادداشت لاءِ اهڙي تنظيمن جو ذڪر راهه مشعل جيان آهي.
يوسف جو هڪ ڪالم پڙهندي هڪ عجيب انڪشاف ٿيو ته پاڻ وٽ هتي رڳو ڪمرشل شين جي سائن بورڊن ذريعي پبلسٽي ٿئي ٿي. پر نيپال جهڙي ملڪ ۾ ”يوگ پاٺڪ“ جي مائو ڪميونسٽ هلچل متعلق لکيل ناول ”ارگن ڪا گھوڙا“ جي پبلسٽي سائن بورڊن، پمفليٽن ۽ وال پوسٽرن ذريعي ڪئي ويئي ۽ اهڙي ريت هن ناول جا پنج ڇاپا ڇپجي چڪا آهن. يا سوويت يونين جي ماڻهن جي ڪتابي ذوق جو مثال دوستو وسڪيءَ جي ناول جي نئين ڇاپي جي خريدڻ لاءِ لڳندڙ قطارن مان ملي ٿو. بلڪل ايئن جيئن پاڻ وٽ بينظير انڪم سپورٽ جا پئسا وٺڻ لاءِ لائينون لڳنديون آهن. اڳتي هلي يوسف سنڌي ڪنهن ڪالم ۾ هڪ زبردست نقطو بيان ڪيو آهي ته جڏهن سوشلسٽ بلاڪ وکري چڪو هو ته سڄي دنيا ۾ سوشلسٽ مخالف ڪئمپ ان کي ڪميونزم جي ناڪاميءَ قرار ڏيئي کڳيون هڻي رهي هُئي ۽ اهڙي ريت پاڻ وٽ به هت کاٻي ڌُر سان سلهاڙيل همراهن انهن حالتن ۽ سببن جو سائنسي انداز سان تجزيو ڪرڻ ۽ پنهنجي صفن جي درستگي ڪرڻ بدران سويت يونين جي وکرڻ جون غيرمنطقي ۽ غيرسائنسي تشريحون ڪري، ڪي ڪامريڊ پيپلا، ڪي ليگلا ته ڪي وري تبليغي وڃي ٿيا. مطلب ته انقلابي آدرشن کي ڇڏي وڃي اقتداري اڏا وسايائون. زندگي “عياشي” بڻجي وئي. مونکي هي هڪ انتهائي اهم نقطو لڳو. اهم ان حوالي سان ته سوويت يونين جي وکرڻ ۽ ڪامريڊن جي انقلابي ۽ طبقاتي سياست کان هٿ کڻڻ، کاٻي ڌر جي سياست تي تمام منفي اثر ڇڏيا، اُن واقعي کانپوءِ اڃا تائين کاٻي ڌر ۽ اُن جي سياست جي چيلهه سنئين ٿي نه سگهي آهي. جيتوڻيڪ انهن کي اها خبر هُئي ته سوشلزم سياسي، سماجي، تواريخي ۽ ارتقائي مرحلن جي اظهار جي هڪ سماجي سائنس آهي. ڪو نام نهاد هٿ ٺوڪبو رياستي نظريو نه آهي. تنهنڪري سوشلزم کي غلط قرار ڏيڻ يا ته غير منطقي چئجي يا سندن موقعي پرستيءَ جي ڍال سمجهجي. دنيا ۾ اڄ به هن نظرئي ۽ فڪر سان سلهاڙيل لکين ماڻهون آهن، جيڪي برابري ۽ انصاف ڀرئي معاشري لاءِ جدوجهد ۾ سرگرم آهن.
يوسف سنڌي جي هن ڪتاب ۾ بهترين ڪتابن تي تبصرا به شامل آهن. جيڪي ڪتاب اڄوڪي نسل کي عالمي سياسي واقعن ۽ انهن جي تواريخ ڄاڻڻ ۽ ان جي بنيادي ڄاڻ لاءِ اهم آهن. اهڙن ڪتابن ۾ فلسطيني ليکڪھ سوزن ابوالهوا جي شاهڪار ناول جي ذڪر ضروري آهي. اُن ناول ۾ اها پيرائتي ڪٿا ٻُڌائي ويئي آهي ته ڪيئن يهودين برطانوي آشيرواد وسيلي فلسطين تي قبضو ڪري، انهن جي نسل ڪشي ڪئي ۽ اها مظلوم قوم لڳ ڀڳ مُني صدي کان غلاميءَ جو عتاب ڀوڳي رهي آهي ۽ اُتي ڪيئن وحشت ۽ دهشت جو راج قائم آهي. ٻيو اهم ڪتاب هڪ بنگالي عورت ’جهان آرام امام‘ جي ڊائري ’1971 جا المناڪ ڏينهن‘ آهي، جنهن ۾ 1971ع ۾ ٿيل بنگالين سان ظلم جو داستان ۽ ان وقت جي حڪمرانن جي ڪرتوتن جو ذڪر بيان ڪيل آهي. تاريخ جي هر دور ۾، ظالم حڪمرانن طرفان سندن خلاف اُٿندڙ آواز جو بي رحميءَ سان گلو گُھٽيو ويو آهي. ڇو ته سچ وڏو ڏوهاري آهي.
حڪمرانن ڪڏهن به ڪنهن آرٽسٽ، شاعر، ليکڪ کي برداشت نه ڪيو آهي. اهڙي طرح ترڪيءَ جو نامور شاعر ناظم حڪمت به اهڙن شاعرن مان هو، جيڪو پنهنجي شاعريءَ ذريعي جابر حڪمرانن جي ننڊ ڦٽائيندو هو. هن ڪتاب ۾ ناظم حڪمت جي زندگيءَ جي باري ۾ خوبصورت ليک لکيل آهي. جيڪو پڙهڻ وٽان آهي. هڪ ٻي اهم ڪتاب “نوجوانن جو گيت” جو تفصيلي ذڪر ٿيل آهي. هيءَ ناول پوري دنيا جي انقلابين ۾ “سياسي ڪورس” طور مشهور آهي. جيڪو چيني ليکڪ يانگ مُو 1930ع واري ڏهاڪي ۾ پيڪنگ جي شاگردن جي محب وطن تحريڪ جي پسمنظر ۾ لکيو. 1931ع ڌاري جپانين، اُترينءَ چين تي قبضو ڪيو هو ۽ چين جي اڳوڻي شهنشاھ ’ڦو اي‘ جي اڳواڻي ۾ ’ماچوڪو‘ جي نالي سان ڪٺ پتلي حڪومت قائم ڪئي هئي. اُن قبضي خلاف مزاحمتي جنگ شروع ٿي هئي، هي ناول ان مزاحمتي دور جو داستان آهي.
سوال پيدا ٿئي ٿو سنڌي عوام خاص طور سنڌ ۾ مزاحمتي تحريڪن تي ناول لکڻ بدران رڳو رومانوي ڇوٿا لکيا ويا آهن. مزاحمتي شاعري ۽ ناول ورلي سنڌيءَ ۾ پڙهڻ لاءِ ملي ٿو. ليکڪن کي سنڌ جي نوجوان سياسي ڪردارن تي به ناول لکڻ کپن.
ان کان علاوهه هن ڪتاب ۾ ٻيا به کوڙ سارا عالمي سياسي ادب سان گڏ، سنڌ جي قومي اشوز خاص طور سنڌي ٻولي تحريڪ جي باري ۾ تمام بنيادي ۽ مفيد ڄاڻ سان لبريز ڪالم ڏنل آهن. يوسف جيئن ته هڪ محنتي، کاهوڙي، متحرڪ ۽ ترقي پسند اديب ۽ ليکڪ آهي. جنهن جي سموري زندگي سادگي ۾ سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جي خدمت ۾ گذري آهي. جنهن لاءِ ڪتاب پهريون ۽ آخري عشق آهن. هن جي هميشه ڪوشش رهي آهي ته سنڌي سماج کي علمي، ادبي ۽ سياسي طور وقتائتي ڄاڻ مهيا ڪجي، اُن ۾ هو ڪافي ڪارگر ۽ ڪامياب ثابت ٿيو آهي. ٻي خاص ڳالهه ته سندس رويو سنڌ جي نوجوانن لاءِ هميشه سهڪاري ۽ اتساهيندڙ رهيو آهي. يوسف جي بقول ته نوجوان قوم جو سرمايو آهي. هو بنا ڪنهن فرق جي نوجوانن جي دل کولي رهنمائي ڪندو آهي. هن خاموش خدمتگار جو ڪم ۽ پورهيو هڪ اداري جي حيثيت رکي ٿو. هو مصنوعيت کان مٿي نج نبار ۽ يارويس ماڻهو آهي. هن ڪڏهن به پنهنجي قدڪاٺ کي ڪيش ڪرائي ڪي مراعتون نه ورتيون آهن. هن جي خوداري جي ئي ڪري اسان کيس بي انتها پيار سان گڏ عزت ۽ احترام جا گُل آڇيون ٿا ۽ اهو يقين ٿا ڪريون ته هو اڳئين جيان اڃان به اڳرو ٿي علم ۽ ادب جي خدمت جا واهڙ وهائيندو رهندو.
جت نه پکيءَ پير، تِتِ ٽمڪي باهڙي
ٻيو ٻاريندو ڪير، کا هوڙ ڪي کير ري.
(شاھ)
[b]هنسراج ”هنس“ اوڏ
[/b]سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو