ڪهڙي ٻولي پيو ڳالهائين !؟
وقت گذرڻ سان گڏ هو روزگار جي مجبوري جي ڪري ڪراچي وڃي رهيو ، اتي رهڻ جو ٻيو سبب سندس گهرواري به هئي، جيڪا ڪراچي جي آهي ۽ رشتي ۾ سندس سئوٽ ٿئي، هن جو سهرو به ڄائو ۽ نپنو ڳوٺ ۾ ۽ پوءِ نوڪريءَ جي سانگي ڪراچي وڃي رهيو هو، پوءِ اتي جو ٿي ويو، جتي ڏينهن رات هن محنت ڪري نه رڳو پنهنجن ٻارن کي پڙهايو، پر پاڻ کي به سکيو ستابو ڪيائين، هو ڳالهين جي حد تائين قومپرست هيو. جيئن اڪثر شهرن ۾ رهندڙ سنڌين سان ٿيندو آهي ڪجهه شوق ۽ ڪجهه مجبوريءَ جي ڪري پنهنجن ٻارن کي اردو ۽ انگريزي ميڊيم۾ تعليم ڏياريائين، ان جو هڪ سبب آسپاس جي ماحول سان گڏ سنڌي ميڊيم اسڪولن جو نه هئڻ به ٿي سگهي ٿو. پهرين هو گهر ۾ ’سومرڪي‘ ڳالهائيندا هئا، وقت گذرڻ سان گڏ اتي قومي ٻولي اردو به اچي لڏو لاٿو ۽ سنڌي جيڪا ڪڏهن ڪنهن ڳوٺان ايندڙ مٽن مائٽن ۽ مزمانن سان ڳالهائي ويندي هئي، اها ٽپڙ ويڙهڻ لڳي، اڳتي هلي اردومڪمل طور ٿي اچي جاءِ ولاري، اخبارون به اردو وٺڻ شروع ڪيائون ته اٿي ويٺي به اردو ڳالهائندڙن سان، البته هن جو سهرو ڪڏهن ڪڏهن سنڌي اخبار وٺندو هو.
سندس ُسهري جيان منهنجو هي دوست به گذريل ٻارهن تيرهن سالن کان ڪراچيءَ ۾ رهي پيو، ٻاهران ٽرپ هڻي ايندو آهي ته ڏيڍ ٻه مهينا جيڪو ڪراچيءَ ۾ هوندو آهي، هڪ ٻه ڀيرا ڳوٺان به چڪر هڻندو آهي، اڳ جڏهن ايندو هو ته اُت ملندا هئاسين، هاڻ جڏهن کان آئون حيدرآباد لڏي آيو آهيان ته سندس ٻاهران اچڻ تي ساڻس ڪراچي ملڻ ويندو آهيان.
هن جي جڏهن پنهنجي سوٽ سان شادي ٿي ته هنن جي وچ ۾ عجيب ۽ کل جهڙي صورتحال پيدا ٿي پوندي هئي، منهنجو دوست اڌوگابري سومرڪي، نه ته ٺيٺ سنڌي ڳالهائڻ وارو ۽ هوءَ اپڻي يعني سومرڪي ٻولي ٻولڻ واري، هڪٻئي جي ڳالهه نه سمجهندا هئا. نيٺ اردو ۾ ڳالهائيندا هئا، بهرحال ڳوٺ ۾ رهڻ جي ڪري زالهنس سنڌي سمجهڻ ۽ پوءِ ڳالهائڻ لڳي. پوءِ جڏهن کين اولاد ٿيو ته هنن کين ڪراچي جي انگريزي ميديم اسڪولن ۾ داخل ڪرايو ۽ منهنجي دوست جو ڳوٺ مان لڏي وڃڻ جو هڪ سبب سندس چواڻي ته ڳوٺ ۾ تعليم جو صحيح بندوبست نه هئڻ به هو، مون سندس ان جو از کي انهن ڏينهن به رد ڪيو هو ۽ اڄ به رد ٿو ڪريان، مون کيس دليل ڏنو ته تون جو هن سطح تي پهتو آهين،تنهن به مئٽرڪ تائين ته تعليم ڳوٺ جي اسڪول مان ئي حاصل ڪئي آهي، هو منهنجي دليلن سان سهمت هوندي به لڏي ويو هو.
گذريل سال منهنجو اهو دوست ڳوٺ آيو. اتفاق سان آئون به ڳوٺ هئس، هو ٻه مهينا کن اڳ بنگلايش مان واپس وريو هيو، جتي هن جو جهاز اسڪريپ ڪيو ويو هو. اڳ جڏهن ڳوٺ ايندو هو ته اسين ٻئي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويهي ڪچهري ڪندا هئاسين، دنيا جهان جا قصا ۽ اوڀاريون لهواريون، هن ڀيري به ائين ٿيو، ڪچهري ڪندي اسانجي تان اچي ٻارن جي تعليم تائين پهتي، چيائين ”منهنجا ٻئي ٻار انگلش ميڊيم اسڪول ۾ پڙهندا آهن، جيڪو نجي اسڪول آهي، اتي ٻي ٻولي اردو ڳالهائي ويندي آهي.“ مون پڇيس گهر ۾ ته ٻارن سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندا هوندا؟ منهنجو سوال ُسڻي ڪجهه گهڙيون ماٺ ۾ رهيو، پوءِ وراڻيائين نه! مون وري پڇيس ته پوءِ گهر ۾ سومرڪي ۾ ڳالهائيندا هوندا؟ هن کي منهنجي مزاج جي خبر هئي، سو مُرڪي چپ ٿي ويو، هن جي خاموشي مونکي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو. ”نه يار!“ ٿوري دير کانپوءِ هن وراڻيو.
”ته پڪ سان انگريزيءَ يا فرينچ ۾ ڳالهائيندا هوندا.“ مون مذاق ڪندي چيس. نه ! جواب ۾ کلي پيو ۽ پوءِ مون ڏانهن معنيٰ خيز نظرن سان ڏسڻ لڳو پوءِ چيائين نه،“ گهر ۾ اردو ڳالهائيندا آهيون.“، ”ڇو !؟“ مونکان ڇرڪ نڪري ويو.”سنڌيءَ ۾ ڇو نه !؟“
اصل ۾ ڳالهه هي آهي ته ”هن ٿورو ترسي چيو“ منهنجي زال چوندي آهي ته تون ڀلي سنڌي هج، پر آئون سنڌڻ ناهيان.“
”پر هن جا ته ماءُ ۽ پيءُ ٻئي سنڌي آهن“. مون چيس. ”اهو ته آئون به کيس چوندو آهيان،پر چوندي آهي ته هئا، هاڻ هو سنڌي نه آهن.“ دوست وراڻيو.
منهنجي ذهن ۾ هڪدم سوال پيدا ٿيو ته ڇا قوميت به ائين بدلجي سگهي ٿي، پر ماٺ ۾ رهيس ۽ هو ڳالهائيندو ويو، ”تنهنڪري مونکي هوءَ ٻارن سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائڻ کان روڪيندي آهي، بي خياليءَ ۾ سنڌي ڳالهائيندو آهيان ته زال مونکي رهڙ پٽيندي چوندي آهي ته ”هنن سان ڪهڙي ٻولي ۾ پيو ڳالهائينءَ، ٻارن کي تباهه ڪرڻون اٿئي ڇا؟“ اهو چئي هنن ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو هو،آئون کيس ڏسندو، رهجي ويو هئس.
مٿين قصي بيان ڪرڻ جو مقصد اهو آهي ته اسانجو ايندڙ نسل شهرن ۾ رهڻ سبب ڪيئن نه پنهنجي ٻوليءَ کان پري ٿيندو پيو وڃي، اهو ڪو هڪ مثال ڪونهي، منهنجي اڳيان اهڙا ڪيترائي مثال آهن، عام ماڻهن جا مثال ته پنهنجي جاءِ تي پر ڪيترن ئي ڏٺل واٺل ۽ قومپرست دوستن ۽ سنڌي ليکڪن جي ٻارن جو اهو ئي حال آهي، جن جي گهرن ۾ سنڌي هاڻ اُڌاري ٻولي آهي، ڪجهه مهينا اڳ هڪ رٽائرڊ ڪاموري دوست، جنهن اعجاز قريشيءَ جي ڪتاب ”ون يونٽ ۽ سنڌ“ جو ڏاڍو سٺو مهاڳ لکيو آهي ۽ سندس، سنڌي ۾ ٻه چار ڪتاب ڇپيل آهن، سان سندس دعوت تي سندس گهر ڪلفٽن وڃي مليس، ڪلاڪ سوا سنڌي ادب ، سنڌي ٻولي ۽ ان جي مستقبل تي ڪچهري ٿيندي رهي، ان سندس ڳالهين ۾ وڏو درد هو،موڪلائڻ مهل مونکي ان مهل سخت ڌچڪو لڳو، جڏهن هن پنهنجي پٽ جو سنڌيءَ بدران اردوءَ ۾ مون سان تعارف ڪرايو ۽ کيس مونکي پنهنجي گاڏي تي اسٽاپ تي ڊراپ ڪرڻ لاءِ چيو، آئون حيران ٿي ويس، واپسيءَ ۾ بس اسٽاپ تائين ايندي سندس پٽ سان سنڌي ۾ ڳالهائڻ لڳس ته هن مونکي اردوءَ ۾ ڳالهائڻ لاٰءِ چيو، جو سندس چواڻي ته کيس سنڌي نه ٿي اچي.
آئون اوهانکي هڪ حيرت ۾ وجهندڙ ٻئي ڳالهه به ٿو ٻڌايان، ڪجهه وقت اڳ سنڌي ادبي سنگت سنڌ جي هڪ سيڪريٽري جنرل مونکي رومن اسڪرپٽ ۾ اردو ۾ ميسج ڪري ڪا ڳالهه پڇي، جواب ۾ مون جڏهن سندس پاران اردو ۽ ايس ايم ايس ڪرڻ تي حيرت جو اظهار ڪندي پڇيو ته ائين ڇو هن وراڻيو ته اردو ۾ لکڻ ۾ آساني ٿئي ٿي. نه رڳو اهو پر مون ڪيترن ئي سنڌي اديبن کي اردو ۾ ايس ايم ايس ڪندي ڏٺو آهي، اهڙي حالت ۾ سنڌي ٻولي جي مستقبل ۾ شڪل ڪهڙي بيهندي، ان بابت منهنجي ذهن ۾ ڪيترائي سوال ۽ خدشا آهن، جن تي پاڻ ايندڙ ڪنهن ڪالم ۾ بحث ڪنداسين.