اي غم دوست! تون ڪٿي آهين؟
بچهڙا ڪچهه اُس ادا سي، ڪه رُت هي بدل گئي،
اڪ شخص ساري شهر ڪـو ويران ڪـر گـيا.
ڊاڪٽر شمس سومري سان منهنجي پهرين ملاقات 1994ع ۾، سنڌي ادبي سنگت مرڪز جي موري ۾ ٿيل ڪاروباري ڪميٽيءَ جي اجلاس ۾ ٿي، جنهن ۾ نين چونڊن جو اعلان ڪيو ويو. انهيءَ ئي اجلاس ۾ تاج جويو قاسم آباد شاخ جي عيوضيءَ جي حيثيت سان شريڪ ٿيو هو. جنهن کي پڪو ته ڇا پر ڪچو الحاق به نه هو ۽ اتي ئي اها ڳالهه ظاهر ٿي ته قاسم آباد ۾ به سنڌي ادبي سنگت جي ڪا شاخ موجود آهي، ادل سومري بحيثيت سيڪريٽري جنرل انهيءَ شاخ جي الحاق جي رٿ پيش ڪئي، جنهن تي مون تفصيل سان ڳالهايو ۽ شاخ جي جعلي هئڻ سان گڏ، سنگت جي آئين جي ابتڙ شاخ کي الحاق نه ڏيڻ جي گذارش ڪيم. جواب ۾ ادريس جتوئيءَ سخت تقرير ڪئي ۽ مون تي ڇوهه ڇنڊيا، شاخ جو الحاق ته بهرحال اڳ ۾ ئي سيڪريٽري جنرل جي لابنگ جي ڪري ٿي ويو ۽ ائين ان وقت تاج جويو، جيڪو ڪنهن به شاخ جو عيوضي نه هو، ڪائونسلر بنجي ويو، ان ئي شاخ جي حوالي سان ”آرسي“ رسالي جي نمائندي نثار کوکر پاران ورتل انٽرويو ۾ ادل سومري جي انهيءَ عمل تي افسوس جو اظهار ڪيو هئم ۽ جواب ۾ ادل سومري مونکي خط لکي ”اندر جو ڄامڙو“ ۽ ”منافق“ قرار ڏنو، اهو خط اڄ به مون وٽ محفوظ آهي.
انهيءَ اجلاس جو جڏهن وقفو ٿيو ته شمس سومري، منهنجي ويجهو اچي مون سان هٿ ملايو ۽ قاسم آباد شاخ جي حوالي سان منهنجي موقف جي واکاڻ ڪئي. اها مختصر ملاقات اسان جي وچ ۾ دوستي ۽ سنگت جي ايندڙ چونڊن ۾ سندس حق ۾ منهنجي هٿ کڻڻ جو سبب بني. جنهن جو پوءِ پاڻ اظهار ”سوجهري“ رسالي کي ڏنل هڪ انٽرويو ۾ به ڪيائين. انهيءَ وقت اهي ڳالهيون پي هليون ته سامهون واري ڌر شمس سومري کي پنهنجو اميدوار نامزد ڪندي، اهڙو اطلاع مونکي نعيم شيخ به ڏنو ته دوستن جو خيال آهي ته ڊاڪٽر شمس سومرو غير تڪراري شخص آهي، تنهنڪري کيس گڏيل طور آڻجي. ڪجهه ڳڻ ڳوتَ ۽ صلاح مصلحت کانپوءِ مون جڏهن شمس سومري جي حق ۾ هٿ کنيو ته نه رڳو سندس مخالفت ڪئي وئي، پر اهو به چيو ويو ته ”هاڻ شمس سومرو، يوسف سنڌي طرفان بيٺو آهي، تنهنڪري نه رڳو سندس مخالفت ڪبي، پر جي هن چونڊون کٽيون ته به کيس هلڻ نه ڏبو.“
ٿيو به ايئن، دوستن جي مهربانين سان ڊاڪٽر شمس سومرو سنگت جو سيڪريٽري جنرل چونڊجي ويو ۽ هارايل دوستن پنهنجي غيرجمهوري روين جو ثبوت ڏيندي، ٻئي ڏينهن کان ئي سندس مخالفت تي سندرو کڻي ٻڌو، پوءِ اها مخالفت جي ڪڙي حيدرآباد کان وٺي خيرپور ۽ سکر تائين قائم ٿي ويئي. نازڪ ۽ نفيس دوستن، علم و ادب جي نالي ۾، شعرو شاعري جي آڙ ۾، جيڪو طوفان برپا ڪيو، انهيءَ تي سواءِ ماتم ڪرڻ جي ٻيو ڇا ٿو ٿي سگهي. جيڪڏهن انهيءَ وقت جون اخبارون کڻي پڙهبيون ته نظر ايندو ته شمس سومري جي مخالف دوستن/اميدوارن ڪهڙي نه غليظ ۽ واهيات ٻولي سندس خلاف استعمال ڪئي ۽ هر قسم جا ليڪا لتاڙي وڃي پار پيا. ايتريقدر جو سامهون واري ڌر جي هڪ دوست جو بيان رڪارڊ تي آهي، جنهن شمس سومري لاءِ چيو هو ته ”شمس سومري جو ذهني توازن بگڙي ويو آهي.“ سندس انهي بيان تي گهڻن دوستن جو اهو رايو هو ته ”شمس سومري جي جيت جي ڪري خود اهو همراهه صدمي ۾ وٺجي ويو آهي ۽ سندس ذهني توازن بگڙي ويو آهي.“
انهيءَ سڄي عرصي جي دوران ڊاڪٽر شمس سومري پنهنجي خلاف بيان بازي ۽ بهتان بازي ڪندڙن ۽ گٿا لفظ استعمال ڪندڙن جي خلاف مهذب ۽ شائسته رويو اختيار ڪيو، جيڪو سندس ذهني ۽ فڪري سنجيدگيءَ ۽ بالغ پڻي جو واضح ثبوت هو. نيٺ انهن الزام تراشين کان تنگ ٿي ڊاڪٽر شمس سومري استعيفيٰ ڏئي ڇڏي، انهيءَ وچ ۾ ڪئين ٺاهه ٿيا، جن تي عمل نه ڪيو ويو، ادبي عدالت هنئي ويئي، جنهن ۾ همراهه گهڻو ڏٺا ۽ خوار خراب ٿيا ۽ مرحوم علي احمد بروهيءَ کي انهيءَ ادبي عدالت جي لاءِ بيان ڏيڻون پيو ته ”اها بريانيءَ جي ديڳ ۾ کانگهارو وجهڻ جي برابر آهي.“
انهن ڏينهن مون شمس سومري کي گهڻو ويجهڙ کان ڏٺو ۽ پرکيو، ممڪن آهي ته منجهس ڪي انساني ڪمزوريون به هجن، پر هو شرافت جو پُتلو ۽ نياڻين جهڙو پُٽ هو، مون کيس ڪڏهن به ڪنهن جي خلاف گٿا لفظ ڳالهائيندي يا ڪنهن جي گلا يا غيبت ڪندي نه ٻُڌو. پاڻ حيران پيو ٿيندو هو ته دوست ”سنڌي ادبي سنگت“ جي ڪاز لاءِ ڪم ڪرڻ جي بدران پنهنجي انائن جي ٽياسن تي ڇوٽنگيل آهن؟
هڪ ڀيري الائجي ڪهڙي ڳالهه ٿي، جو منهنجو منهن ڦٽي ويو، جيتوڻيڪ مون جلد پاڻ کي سنڀالي ورتو، پر پاڻ اها ڳالهه محسوس ڪري ورتائين، انهيءَ مهل ته اها ڳالهه آئي ويئي ٿي ويئي، پر پوءِ پاڻ ڪراچي وڃڻ شرط مونکي خط لکيائين.
جنهن ۾ لکيائين: ”منهنجي هڪ مرحوم بزرگ دوست سائين ابوبڪر خان مگسي مونکي خليل جبران جي خودڪشيءَ جو سبب ٻڌايو هو ته هڪ ڀيري هن ڪنهن وئشيا سان ملاقات ڪئي، ان وئشيا هن کي چيو مون سان همسبتري تڏهن ڪجانءِ، جڏهن تون پوريءَ ريت پاڪدامن(معصوم) هجين.“ گهڻي ويچار کانپوءِ هن محسوس ڪيو ته هو ڪنهن به ريت معصوم ڪونهي، تڏهن هن خودڪشي ڪري ڇڏي. هينئر جڏهن تو ڏانهن هي اکر لکي رهيو آهيان، تڏهن جبران جي اها ئي پيڙا منهنجي وجود کي پيڙي رهي آهي ته مون توکي اجايو ميار ڏني، يار جيڪڏهن مون توکي رنجايو هجي ته مونکي معاف ڪجانءِ، ڇو جو ڪنهن به لحاظ کان منهنجو مقصد يا نيت اها نه هئي ته آئون تنهنجي آپي (Eggo) يا خودداريءَ تي وار ڪريان، هيءَ خط پنهنجو وعدو پورو ڪرڻ کان وڌيڪ انهيءَ پڇتاءَ جو اعتراف ڪرڻ آهي، جنهن جو حوصلو مونکي بجاءِ خود تنهنجي اخلاقي جرائت جي بلنديءَ کي محسوس ڪندي مليو آهي، جنهن لاءِ آئون تنهنجو ٿورائتو آهيان.“
اها هئي مرحوم ڊاڪٽر شمس سومري جي اعليٰ ظرفي، انهن ڏينهن (95-1994ع) ڊاڪٽر صاحب گهڻو ڪري هر هفتي حيدرآباد ايندو هو، پوءِ آئون، طارق قريشي ۽ پاڻ نه رڳو ڪچهريون ڪندا هئاسين، پر ڪلاڪن جا ڪلاڪ حيدرآباد جي رستن تي وڙڪندا ادب، آرٽ، ڪهاڻي، موسيقي، سياست ۽ ادبي سنگت تي ڳالهائيندا رهندا هئاسين. اسين اڪثر ڪري ڊاڪٽر شمس کي ڇيڙي، پوءِ سٺا سامعين بنجي ويهي رهندا هئاسين ۽ هو انهن موضوعن تي نهايت عالمانه گفتگو ڪندو هو، انهن ڪچهرين مان اسان کانئس گهڻو ئي ڪجهه سکيو، ’علي بابا ريسٽورنٽ‘ اسانجو ٿاڪ هوندي هئي، جتي ”ملڪ شيڪ“، جنهن تي اسان ”مالڪ شيخ“ نالو رکيو هو، ضرور پيئندا هئاسين، انهيءَ رولاڪيءَ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ’علي اظهار‘ اچي شامل ٿيندو هو، جيڪو رولاڪيءَ ۾ اُسان جو به اُستاد هو، علي اظهار جي هوندي ماحول رڳو ٽهڪن سان ٻُرايل هوندو هو، اسان ته ٺهيو، پر ڊاڪٽر شمس جي کل ڏسڻ وٽان هوندي هئي.
ڊاڪٽر شمس سومري جي سنڌي ادبي سنگت سنڌ جي سيڪريٽري جنرل چونڊجڻ کانپوءِ اهو تاثر هڪ رٿابنديءَ سان پکيڙيو ويو ته هو ڪم ڪري نه سگهندو، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي نجي ڪلينڪ هلائي ٿو. تنهن ڪري هو وقت ڏيئي نه سگهندو، پر حقيقت انهي جي ابتڙ هئي، ڊاڪٽر اڪثر سفر ۾ هوندو هو. جنهن جي ڪري سندس ڪلينڪ گهڻي متاثر ٿي. سندس غير موجودگيءَ جي ڪري مريضن اچڻ ڇڏي ڏنو، جنهن جي ڪري سندس روزگار جو ذريعو متاثر ٿيڻ لڳو. پاڻ شاخن جي دورن ۽ تنظيمي پروگرامن تي پري پري وڃي نڪرندو هو، البت اهو ٿيو جو سندس سرگرميون صحيح نموني ميڊيا ۾ ڪوريج حاصل ڪري نه سگهيون، جڏهن ته انهيءَ جي ڀيٽ ۾ سندس مخالفن جو هر بيان سٺي ڪوريج حاصل ڪندو رهيو. ان سلسلي ۾ حيدرآباد جي هڪ سنڌي اخبار جو نيوز ايڊيٽر ته دشمنيءَ جي حد تائين لهي آيو.
هڪ ڀيري ڊاڪٽر شمس ”ڪڙيي گهنور“ ۾ ستار نظاماڻيءَ سان سندس شاخ جي گڏجاڻيءَ ۾ شرڪت ڪرڻ جو وعدو ڪيو، جنهن ڏينهن گڏجاڻي هئي، انهي ڏينهن اهڙو ته اچي مينهن وٺو جو صفا ٻنا ٻوڙ ٿي وئي، اوچتو ڏسون ته ڊاڪٽر شمس اچي ”اسلام عليڪم“ ڪئي. حيران ٿي ويس، ”ڊاڪٽر توسان خير... هن مينهن ۾ ڪيڏانهن نڪتو آهين!؟“ مون گهڻو ئي زور ڀريس ته ڪڙيي گهنور نه وڃ، اجائي پريشاني ٿيندئي، پر نه مڃيائين، چي، ”دوستن سان پروگرام آهي، هو اوسيئڙي ۾ هوندا.“ مون کيس ويگن ۾ چاڙهي ڪڙيو گهنور روانو ڪيو، خير اُتي گڏجاڻي ته ڪانه ٿي، پر شمس سومري پنهنجو وعدو پورو ڪيو.
ذاتي طور تي ڊاڪٽر شمس سومرو منهنجي لاءِ سدائين احترام لائق رهيو، سندس ڳالهيون ۽ لکڻيون سدائين فڪر انگيز ۽ پرمغز هونديون هيون، جن مان مون گهڻوئي سکيو، سندس مضمون، مقالا ۽ ڪهاڻيون سنڌي ادب جو وڏو سرمايو آهن، پر افسوس جو سندس زندگيءَ ۾ سندس ڪوبه ڪتاب ڇپجي نه سگهيو، جيتوڻيڪ 1998ع ۾ پاڻ مونکي خط لکي پنهنجي ڪتاب ”همعصر سنڌي ساهت جو تنقيدي ڇيد“ جي فائنل پروفنگ واري مرحلي ۾ هئڻ جو اطلاع ڪندي، ڪتاب جي بيڪ ٽائيٽل/ليف سائيڊ ڪمينٽ لکي موڪلڻ جي لاءِ چيائين، جيڪو مون کان لکيو نه ٿيو، پوءِ وري يڪو سالن تائين نه ڪا ملاقات ٿي سگهي ۽ نه ئي وري ڪا خط و ڪتابت رهي.
ڊاڪٽر شمس سومري سان منهنجي آخري ملاقات آگسٽ 2003ع ۾ هوٽل ’آواري ٽاور‘ ۾ ”شاهه لطيف چيئر“ جي پروگرام ۾ ڪراچي ۾ ٿي، جنهن ۾ مون کيس جولاءِ ۾ سندس سالگرهه جي موقعي تي ماهوار ”سوجهرو“ پاران ڪڊيل ڪارنر ۽ ”هلال پاڪستان“ پاران نڪتل صفحي تي خوشيءَ جو اظهار ڪندي مبارڪون ڏنيون، پاڻ مرڪي مهرباني چيائين ۽ پوءِ چيائين ته، ”دوستن مون کان تنهنجي مضمون جي کوٽ بابت پُڇيو.“
مون ڪوبه جواب نه ڏنس، ڦڪائيءَ سبب ماٺ ٿي ويس، مٿس خواهش هوندي به لکي ڪونه سگهيو هوس، مونکي خبر ڪونه هئي ته مونکي سندس وفات تي تعزيت جا ٻه اکر لکڻا پوندا:
دل رهين غم جهان هي آج
هر نقش تشنه فغان هي آج
سخت ويران هي محفل هستي
اي غم دوست تو ڪهان هي آج.