جـنـدر (هندستان)
اصل ۾ خالد فرهاد، جندر ۽ ڊاڪٽر سکديو سان منهنجو ايترو ته تفصيلي تعارف ڪرايو، جو مونکي به ڦڪائي ٿيڻ لڳي. جيتوڻيڪ خالد سان به اُتي ئي پهرين ملاقات ٿي هئي، پر کيس سنڌي ادب ۽ اديبن جي باري ۾ تمام سٺي ڄاڻ هئي، هو اصل ته پسرور پنجاب جو هو، پر نه رڳو سنڌي سٺي پئي ڳالهايائين، پر پاڻ ٻڌايائين ته کيس سنڌي پڙهڻ به اچي ٿي ۽ هن سنڌي مان ڪيترين ئي لکڻين جو پنجابيءَ ۾ پڻ ترجمو ڪيو آهي. خالد، تعارف دوران سنڌي ادب ۾ منهنجون وڏيون خدمتون ٻڌايون، سو جڏهن جندر چيو ته ”سڀاڻي توکان انٽرويو ڪندس.“ ته ڦڪو ٿيڻ کانسواءِ هَڄي به ويس ته: مون سنڌي ادب ۾ ڪهڙا ڦاڙها ماريا آهن.
ڪائونٽر تان ڪمرن جون چاٻيون وٺي ڪمرن ڀيڙا ٿياسين ۽ جڏهن فريش ٿي يوگ پاٺڪ سان گڏ هيٺ لٿس ته ”جندر“ اڳ ۾ ئي ڊنر جي لاءِ موجود هو ۽ اسين به وڌي وڃي سندس ئي ٽيبل تي ڪرسيون سيري ويٺاسين ۽ ائين اسان جي گپ شپ شروع ٿي وئي ۽ اسان ٽنهي دل کولي ڳالهيون ڪيون. اٿڻ مهل جندر مونکي وري چيو، ”يوسف سنڌي، سڀاڻي صبح جو ستين بجي تنهنجي ڪمري تي ايندس. اوهين جاڳي ويندا آهيو نه...؟“
”ويلڪم... بلڪل آئون جاڳي ويندو آهيان.“
ٻي ڏينهن صبح جو عادت موجب سوير اٿي تيار ٿي ويٺس، تيسين در تي ناڪ ٿي دروازو کوليم ته جندر بيٺو هو. ”اچو اچو... ويلڪم!“ چئي کيس اندر وٺي آيس.
”توکي دسٽرب ته نه ڪيم؟“ جندر اندر گهڙندي پڇيو.
”نه سائين! مون پاڻ اوهان ڏانهن اچڻ جو پي سوچيو.“ وراڻيو مانس.
”مهرباني! اصل ۾ آئون سفرنامون لکڻ ٿو چاهيان. تنهنڪري سڀني دوستن سان گڏجڻ ۽ ساڻن حالي احوالي ٿيڻ ٿي چاهيم.“ جندر چيو.
”واهه! اهو ته ڏاڍو سٺو!“ وراڻيم.
پوءِ هن مون کان نه رڳو منهنجي باري ۾ تفصيلي ڄاڻ ورتي، مون کيس سنڌي ادب، خاص ڪري سنڌي ڪهاڻي جي حوالي سان تفصيلي ڄاڻ ڏني، ڇاڪاڻ ته جندر بنيادي طور تي ڪهاڻيڪار هو، تنهنڪري کيس ڪهاڻي سان وڌيڪ دلچسپي هئي.
جندر نه رڳو ڪهاڻيڪار هو پر پاڻ گذريل 17 سالن کان پنجابي ۾ ٽه ماهي ”شبد“ جي نالي سان هڪ مخزن به شايع ڪندو پيو اچي. جنهن ۾ سندس چوڻ موجب هو پاڪستان جي پنجابي ادب سميت ڪيترن ئي ٻولين جو ادب اُلٿو ڪري ڇپيندو ٿو رهي.“ ”شبد“ گرمکي لپي ۾ شايع ٿئي ٿو. پنجابي هن وقت ٻن لپين ۾ لکي وڃي ٿي، گرمکي لپي ۽ شاهه مکي. گرمکي لپي ۾ هندستاني پنجاب ۾ ڪتاب ڇپجندا رهن ٿا. جڏهن ته پاڪستان ۾ جيڪي به پنجابي ڪتاب ڇپجن ٿا، اهي اردو اسڪرپٽ ۾ هوندا آهن. ورهاڱي جت قومن کي ورهايو، اُتي ٻولين کي به ورهائي ڇڏيو، خود سنڌي ٻولي به سنڌ ۾ ’عربي الفابيٽ‘ ۾ ته هندستان ۾ وري ’ديوناگري اسڪرپٽ‘ ۾ لکي وڃي ٿي، هندستان ۾ جيڪو سنڌين جو نئون نسل آهي، اهو عربي اسڪرپٽ جي ڀيٽ ۾ سنڌي ديوناگري اسڪرپٽ ۾ لکڻ وڌيڪ پسند ٿو ڪري.
اهوئي حال پنجابي ٻولي سان به آهي.
جندر جو اصل يا سڄو نالو ”هرجندر پال لدڙ“ آهي، سندس جنم 2 فيبروري 1954ع تي ٿيو. پاڻ انگريزيءَ ۾ ايم.اي ڪيائين ۽ پوءِ پنجاب روڊس کاتي ۾ آڊيٽر جي حيثيت سان ڀرتي ٿيو. جتاب هاڻ رٽائرڊ ڪيو اٿائين.
جندر جا هيستائين ڪهاڻين جا پنج مجموعا ڇپجي چڪا آهن، جن جا نالا هن ريت آهن: مين ڪهاني تي اوه (1990ع)، تسين نهين سمجهه سڪدي (1996ع) نهين، مين نهين، بنا باجهاتا نهين ۽ زخم. جڏهن ته سندس ڪهاڻين جي ترتيب ڏنل اناٿالاجي، تهذيب دي ڪهاني ۽ ميري چونڊ ڪهانيان کانسواءِ سندس سفرنامون 651 ميل راجسٿان پڻ ڇپيل آهي، سندس هڪ ڪهاڻي ڪتاب تُسين نهين سمجهه سڪدي 1998ع ۾ اردو اسڪرپٽ ۾ لاهور مان مقصود ثاقب ڇپرايو، جيڪو پوءِ مونکي خالد فرهاد مهرباني ڪري ڏياري موڪليو. سندس باقي ٻيا ڪتاب گرمکي لپي ۾ ڇپيل آهن، خالد مونکي ٻڌايو ته هو جندر جي ڪهاڻين جو اردو ۾ ترجمو ڪري رهيو آهي ته مون خالد کي چيو ته جڏهن هو ترجمو ڪري وٺي ته مونکي موڪلي، جيئن انهن مان ڪجهه ڪهاڻين جو سنڌي ۾ پڻ ترجمو ڪجي. جندر جي ڪهاڻين جو هندي، مراٺي ۽ ٻين ٻولين ۾ پڻ ترجمو ٿي چڪو آهي، جندر جي ڪهاڻين جا اڪثر موضوع سائيڪالاجيڪل ۽ آزادي يا ورهاڱي کي سمجهڻ جي ڪوشش آهن.
جندر سان ڪچهري ڪندي جڏهن ورهاڱي جي موضوع تي هندستان ۾ ڇپيل ناولن جو ذڪر نڪتو ته ٻڌايائين ته ورهاڱي جي موضوع تي يشپال جو ناول ”جهوٽا سچ“ ڏاڍو شاندار ناول آهي. تنهن کانسواءِ بيشم ساهني جو ناول ”تمس“ به واکاڻ جوڳو آهي، جڏهن مون ڪرشن چندر جي ناول ”غدار“ جي باري ۾ ٻڌايس ته ورهاڱي جي موضوع تي اهو به ڏاڍو سٺو ناول آهي ته پاڻ لاعلمي جو اظهار ڪندي چيائين. ”مونکي ڪرشن چندر جي ان ناول جي باري ۾ خبر ڪونهي.“ پوءِ پاڻ نالو نوٽ ڪيائين ته واپس موٽي ڪوشش ڪري اهو ناول پڙهندس.
جندر سان ادب کانسواءِ هندستان ۾ مودي سرڪار جي باري ۾ پڻ حال احوال ٿيو، سندس چوڻ هو ته هندستان ۾ سيڪيولرزم جا بنياد ۽ جمهوريت ايتري ته سگهاري آهي، جو هندستان ۾ ڪا وڏي تبديلي يا اٿل پٿل اچڻ جو انديشو ڪونهي. البت جندر هن خطي ۾ آمريڪي اثرن جي باري ۾ ڳالهائيندي چيو ته ٻنهي ملڪن ۾ جيڪي رڪاوٽون آهن، اهي آمريڪا جي پاليسيءَ جي ڪري آهن ۽ آمريڪا جڏهن به چاهيندو ته اسان جي اچڻ وڃڻ ۾ سهولت پيدا ٿي پوندي.
جندر پنهنجي رسالي ”شبد“ يعني ”لفظ“ جو تازو پرچو مونکي ڏنو، جيڪو گرمکيءَ ۾ هو ته چيومانس، ”جندر جي، هاڻ لڳي ٿو ته مونکي گرمکي به سکڻي پوندي.“ ساڳي ڳالهه مون ڊاڪٽر سکديو سنگهه کي به چئي، جڏهن هن پنهنجو حبيب جالب تي گرمکيءَ ۾ لکيل ڪتاب مونکي ڏنو. مون جندر کي پنهنجا ٻه اردو ۾ ترجمو ٿيل ڪتاب، ڪهاڻين جو مجموعو ”نوحه گر“ ۽ پنجاب جو سفرنامو ”چلو چلين پنجاب“ ڏنو ته پاڻ چيائين ته آئون ”نوحه گر“ مان ڪجهه ڪهاڻيون پنجابي گرمکيءَ ۾ ترجمو ڪرائي ”شبد“ ۾ ڇپيندس.“ جندر کي پنهنجي رسالي ”شبد“ جي لاءِ لکڻين جي به ڳولا هئي. ٻي ڏينهن جڏهن نوجوان شاعر عامر عبدالله کيس پنهنجي شاعري جو مجموعو تحفي طور ڏنو ته پاڻ خالد فرهاد جي مدد سان ان جو هڪ نظم گرمکي لپيءَ ۾ پنجابي ۾ ترجمو ڪري ورتائين. جندر پوءِ منهنجي ڪهاڻي ”ورهاست“ جو ”ونڊ“ جي نالي سان ترجمو ڪري ”شبد“ ۾ ڇپيو. جتان پوءِ اها ڪهاڻي هندي ۽ ميٿلي ۾ ترجمو ٿي ڇپي، جيڪا ڳالهه پوءِ مون کي جندر ٻڌائي.
ڳالهين ڪندي جندر مونکان پڇيو، ”ڇا پاڪستان ۾ به ادبي ايوارڊ ياري باشي ۽ پي آر تي ڏنا وڃڻ ٿا.“ جواب ۾چيم ”هائو اڪثر ائين ئي ٿئي ٿو.“ پوءِ مونکي اڪاڊمي ادبيات ۽ سنڌي لنئگويج اٿارٽي پاران ڏنا ويندڙ ايوارڊ ياد پيا، اڪاڊمي ادبيات اڃا جيئن تيئن، پر سنڌي لئنگويج اٿارٽي جي انعامن/ايوارڊن ۾ جيڪا ياري باشي هلي ٿي، تنهن انعام جي اهميت ئي ختم ڪري ڇڏي آهي.
”هندستان ۾ به ائين ئي آهي، انعام وغيرهه پي آر ۽ ياري باشي تي ڏنا وڃن ٿا.“ جندر چيو :
جندر پنهنجي سڀاءَ ۾ ڏاڍو سادو، نهٺو ۽ پنهنجي ٻوليءَ سان محبت ڪندڙ هو. ڪانفرنس جي ٻي ڏينهن شام واري سيشن جي صدارتي پينل ۾ جڏهن کيس اسٽيج تي ويهاريو ويو ته هن پنهنجي تقرير پنجابيءَ ۾ ڪئي.
”آفريقن، ايشين انٽرنيشنل رائيٽرس“ جي هن ڪانفرنس جي جڏهن مونکي دعوت ملي ته آئون بلڪل آخري لمحن ۾ ئي وڃڻ جو فيصلو ڪري سگهيس، سو به راحت سعيد جي زور ڀرڻ تي. جنهن ڪري سفر جي دوران ايندي ۽ ويندي ڪافي تڪليفن کي منهن ڏيڻو پيو، پر جڏهن ڪانفرنس ۾ پهتس ۽ ملڪي توڙي غيرملڪي دوستن سان ميل ملاقاتون ۽ ڪچهريون ٿيون ته مون محسوس ڪيو ته جي اهي سفر جون تڪليفون سهي آئون ڪانفرنس ۾ نه اچان ها ته گهڻين شين سکڻ کان محروم رهجي وڃان ها.
جندر سان ڪانفرنس جا ٽئي ڏينهن ڏاڍيون سٺيون ڪچهريون رهيون. 17 جون جي شام جو ”عورت فائونڊيشن“ پاران ڏنل ڊنر کانپوءِ جهڙوڪر ڪانفرنس پڄاڻيءَ تي پهتي ته دوستن هڪٻئي کان موڪلايو، ڇاڪاڻ ته وري ٻيهر گڏجڻون نه هو. مون به جندر ۽ ڊاڪٽر سکديو سنگهه کان موڪلايو ۽ سُندر ساروڻيون کڻي پنهنجي ڪمري ڏانهن وڃڻ لڳس.