ڪشمير 1947ع
ڪرشنا مهتا جو اهو ڪتاب 1947ع کان پوءِ هندستان ۾ هندي زبان ۾ ڇپيو، جنهن جو عنوان هو، ”ڪشمير تي حملو“ ان جو 1954ع ۾ انگريزيءَ ڇاپو مٿينءَ نالي سان ڇپيو، 2005ع ۾ اهو ٻيهر ڇپيو ۽ پروفيسر خليق ان ئي ايڊيشن تان اردو ترجمو ڪيو آهي.
ڪرشنا مهتا جولاءِ 1947ع ۾ هندستان پاران مظفر آباد ۾مقرر ڪيل ڊپٽي ڪمشنر ’مسٽر دوني چند مهتا‘ جي زال هئي. مظفر آباد ان وقت هندستان جي ڪنٽرول ۾ هو ۽ 22 آڪٽوبر 1947ع تي جڏهن هٿياربند قبائلين سرحد پار کان حملو ڪيو ته ان حملي ۾ ڊپٽي ڪمشنر دوني چند مهتا به قبائلين هٿان قتل ٿي ويو ۽ سندس زال ڪرشنا مهتا گولين جي برسات ۾ هڪ پٽيوالي جي مدد سان ٻارن کي گڏ وٺي نڪتي ۽ مختلف گهرن ۽ ڳوٺن ۾ لڪندي نهايت ڏکين حالتن کي منهن ڏيندي پاڻ بچائيندي رهي. نيٺ کيس ٻارن سميت هٿ ڪيو ويو، قبائلي سردارن ۽ آزاد ڪشمير جي حڪومت کيس ايبٽ آباد يا مظفر آباد ۾ مستقل رهائش جي آڇ ڪئي. جيڪا هن قبول نه ڪئي، نيٺ قيدين جي مٽا سٽا ۾ هن هندستان وڃڻ کي ترجيح ڏني، تنهنڪري کيس راولپنڊي آندو ويو، جتي ڪجهه ڏينهن جيل ۾ رهڻ کان پوءِ کيس ميرپور موڪليو ويو، جتي کس دتيال ڳوٺ ۾ خواجه عبدالعزيز جي گهر ۾ رکيو ويو، خواجه عبدالعزيز پنهنجي گهر ۾ ڪيترين ئي غير مسلم عورتن ۽ ٻارن کي پناهه ڏني هئي، ڪرشنا مهتا پنهنجي ڪهاڻي ۾ خواجه عبدالعزيز جي ساڻن سٺي سلوڪ جي گهڻي واکاڻ ڪئي آهي، دتيال ڪئمپ کان پوءِ کين لاهور رستي امرتسر موڪليو ويو.
امرتسر ۾ کيس هڪ پناهگير ڪئمپ ۾ رکيو ويو، تنهن کان پوءِ هوءَ ڪرڪ شٽرا ڪئمپ ۾ منتقل ٿي وئي، هندستان جو وزير اعظم جواهر لال نهرو جڏهن ان ڪئمپ جي دوري تي آيو ۽ ڪرشنا مهتا جو دردن ڀريو داستان ٻُڌائين ته کيس پنهنجي ڀيڻ ڪوٺي دهلي وٺي ويو، جتي ڪرشنا ۽ سندس ٻارڙا هڪ مهيني تائين جواهر لال نهروءَ جي گهر ۾ گهر ڀاتي جي حيثيت سان رهيا.
مئي 1948ع ۾ جواهر لال نهرو جڏهن ڪشمير جو دورو ڪيو ته ڪرشنا مهتا کي به پاڻ سان گڏ وٺي ويو، جتي نهرو جي رٿ تي ڪرشنا مهتا کي ”گانڌي سيوا سادن“ جي نالي سان هڪ ادارو قائم ڪري ڏنو ويو، جنهن جو ڪم هو عورتن کي گهرو هنر سيکارڻ، ان اداري هوريان هوريان ترقي ڪئي ۽ ان جون ڪشمير ۾ ڪيتريون ئي شاخون قائم ٿيون، جن ۾ هزارين عورتن هنر منديءَ جي سکيا حاصل ڪئي، ”گانڌي سيوا سادن“ جي نگراني هيٺ ٻارن ۽ مريضن جي لاءِ به ادارا کوليا ويا. ڪرشنا مهتا کي هندستاني لوڪ سڀا جو ميمبر به مقرر ڪيو ويو. هوءَ پهرين ڪشمري عورت هئي، جيڪا هندستاني پارليامينٽ جي ميمبر بڻي. ڪرشنا مهتا ڪشمير ۽ هندستان ۾ سماجي خدمتن ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو، هن هندستان جي وزير اعظم انڌرا گانڌيءَ کي پنهنجي اباڻي علائقي ڪشتوار جو دورو ڪرايو ۽ مقامي آبادي جي لاءِ رعايتون ورتيون. ڪرشنا مهتا 20 آڪٽوبر 1993ع ۾ اسي سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي.
هن ڪتاب جي ليکڪا ڪرشنا مهتا پنهنجي زندگي جي انهن ڏکن ۽ تڪليفن جي باوجود جيڪي کين 1947ع ۾ مليا، سڄي ڪتاب ۾ ڪٿي به ڪنهن فوري يا جذباتي رد عمل جو اظهار نه ڪيو اٿس، جنهن کي تنگ نظري ۽ جذباتيت جو نالو ڏئي سگهجي، پر هن جن احساسن، جذبن تاثرن ۽ خيالن جو اظهار ڪيو آهي، انهن جو واسطو انسان جي فطري ۽ سماج جي اجتماعي فطرت سان آهي، جن جي مختلف پهلوئن کي اجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي به هن حالتن ۽ واقعن جي ذميواريءَ جو تعين ڪرڻ وقت ڪنهن هڪ فرد يا گروهه، جماعت يا مذهب کي ذميوار قرار نه ڏنو آهي، جيتوڻيڪ انهن حالتن جي پسمنظر ۽ پيش منظر ٻنهي تي مذهب ۽ سياست جي گهري ڇاپ موجود آهي، بلڪه اهي حالتون، واقعا ۽ حادثا مذهب ۽ سياست جي ئي پيداوار هئا، پر ڪرشنا مهتا نه ته ڪنهن مذهب ۽ نه ئي وري ڪنهن هڪ سياسي پارٽي کي ذميوار قرار ڏنو آهي، اها ڳالهه هن ڪتاب جي اهميت کي اڃا به وڌائي ٿي ته ليکڪا صبر ۽ ضبط، حوصلي، سنجيدگي ۽ بردباري سان پنهنجي هن ڪتاب ۾ جيڪو ڪشمير جي هڪ ٻي پهلو کي به اجاگر ڪري ٿو، ڪنهن به قسم جي سياست نه ڪئي آهي ۽ پاڻ کي فقط انهن دل ڏاريندڙ واقعن ۽ حادثن جي ذڪر تائين ئي محدود رکيو آهي، جيڪا هڪ وڏي ۽ غير معمولي ڳالهه آهي، جنهن جي توقع هڪ عام انسان کان ڪري نٿي سگهجي.
ليکڪا ڪرشنا مهتا هڪ پڙهيل ڳڙهيل ۽ گهريلو عورت هئي، جيڪا پڇاڙيءَ تائين هن سڄي ڪتاب ۾ ان ئي حيثيت سان ڳالهائيندي ٿي رهي ۽ اها ئي ڳالهه ان تاثر کي پختو ٿي ڪري ته مهتا جيڪو ڪجهه چيو آهي، اهو سچ چيو آهي، ڇاڪاڻ ته هن ڪيترن ئي مسلمان ڪردارن جي پڻ دل کولي واکاڻ ڪئي آهي، جن ساڻس همدرديءَ جو اظهار ڪيو يا سندس مدد ڪئي، تنهن کان سواءِ هن قبائلي حملو ڪندڙن مان پڻ ڪن فردن جي تعريف ۾ قلم هلايو آهي ۽ اهو ڏاڍو ڏکيو ڪم هو، ڇو ته بربريت جي تاريخ به انهن ئي جي هٿان لکجي رهي هئي، هن ڪٿي به پنهنجي قلم کي سنجيدگيءَ جي راهه کان ڀٽڪڻ نه ڏنو آهي.
ڪرشنا مهتا جي هيءَ آتم ڪهاڻي پڙهندي ڪيترائي ڀيرا ماڻهو پنهنجي جذبن کي قابوءَ کان ٻاهر ٿيندي محسوس ٿو ڪري ۽ لڙڪ نيڻن کي ڀڄايو ڇڏين.