سيد مظهر جميل، پير حسام الدين راشدي ۽ ذڪرِ فيض
2011ع سنڌ جي هڪ هاڪاري عالم، اديب ۽ محقق مرحوم پير حسام الدين راشديءَ جي جنم کي پڻ سؤ سال پورا ٿيڻ جو سال هو، پر بدقسمتيءَ سان پير حسام الدين راشدي کي سنڌ ۾ ڪو راحت سعيد ملي نه سگهيو، جيتوڻيڪ سنڌ ۾ پير صاحب جي مداحن ۽ شاگردن جو هڪ وڏو حلقو موجود آهي. ثقافت کاتي کي به پير حسام الدين راشدي ياد نه رهيو ۽ اهو سڄو سال ماٺ مٺيءَ ۾ گذري ويو، نه ڪو جشن ملهايو ويو ۽ نه ئي وري ڪي مٿس پروگرام يا سيمينار ڪوٺايا ويا، نه ڪي مٿس ڪتاب لکرايا ويا ۽ نه ئي سندس ڪتابن جا نوان ڇاپا ڇپيا ويا، ڏيئي وٺي، سنڌي ادبي بورڊ پاران واٺ ٺڪاڻيءَ طور، هڪ اردو عالم جي ڪتاب جو امام راشدي پاران ڪيل ترجمو ڇپرايو ويو ۽ بورڊ جي ان وقت جي سيڪريٽريءَ جي اڳواڻي ۾ اديبن جي هڪ مختصر وفد مڪلي وڃي پير صاحب جي قبر تي گلن جي چادر چاڙهي، خبر ناهي ان کي بي حسي چئجي، اڻ ڄاڻائي، لاپرواهي چئجي يا ذهني غلامي يا اڃا ٻيو ڪجهه!
فيض احمد فيض جي جنم جي سؤ ساله جشن جي حوالي سان جيڪي ڪتاب لکيا ۽ ڇپيا ويا آهن، انهن ۾ سيد مظهر جميل جو لکيل ڪتاب ”ذڪر فيض“ به شامل آهي، اهو ڪتاب فيض احمد فيض جي سوانح عمري آهي، جنهن ۾ فيض احمد جي جنم کان وٺي وفات تائين سندس زندگي، سرگرمين، فن ۽ فڪر جو احاطو ڪيو ويو آهي ۽ ليکڪ ڪتاب تي جيڪا محنت ڪئي آهي، ان تي کيس داد ڏيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهجي.
سيد مظهر جميل اردو ٻوليءَ جو ناميارو ليکڪ ۽ محقق آهي. سندس جنم 9 مارچ 1936ع ۾ ناگپور (هندستان) ۾ ٿيو، شروعاتي تعليم ناگپور ۽ حيدرآباد دکن ۾ حاصل ڪيائين. هو 1949ع ۾ پنهنجي ڪٽنب سان گڏ پاڪستان هليو آيو ۽ 1950ع ۾ سکر ۾ رهائش اختيار ڪيائين. پاڻ وڪالت جي شروعات به 1963ع ۾ سکر ۾ ئي ڪيائين. پوءِ 1973ع ۾ ڪراچيءَ هليو آيو ۽ يونائيٽڊ بئنڪ ۾ لا-آفيسر جي حيثيت سان ملازمت اختيار ڪيائين. جتان 1996ع ۾ چيف لا-آفيسر ۽ ايگزيڪيوٽو وائيس پريزيڊنٽ جي حيثيت سان رٽائرڊ ڪيائين، تنهن بعد ٻيهر وڪالت شروع ڪيائين.
”ذڪر فيض“ سيد مظهر جميل جو ڪو پهريون ڪتاب ڪونهي، سندس ادبي ۽ تحقيقي ڪم جو دائرو تمام وسيع آهي، سندس پهريون ڪتاب ”گفتگو“ 1986ع ۾ ڇپيو، جيڪو شاعرن، اديبن ۽ دانشورن کان ورتل انٽرويوز تي مشتمل آهي. سندس سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ تهذيبي حوالن سان لکيل اردو ڪهاڻين ۽ ناولن جو تنقيدي اڀياس ”آشوب سنده اور اردو فڪشن“2002ع ۾ منظرعام تي آيو. سيد مظهر جميل جو سنڌ جي تهذيب، سماج، تاريخ ۽ سياست جي جامع اڀياس تي ٻڌل ڪتاب ”جديد سنڌي ادب، ميلانات، رجحانات ۽ اُمڪانات“ 2004ع ۾ ڇپيو، سنڌي ادب تي سندس لکيل اهو ضخيم ڪتاب جنهن محنت، تحقيقي ۽ محبت سان لکيو ويو آهي، اهڙو ڪم (معذرت سان) وڏي فنڊنگ هئڻ جي باوجود به ڪوبه سنڌي ادارو، جهڙوڪ: سنڌي ادبي بورڊ يا سنڌي لئنگويج اٿارٽي به ڪرائي نه سگهيا آهن ۽ نه ئي وري سنڌي ٻولي جو ڪو محقق اهڙو ڪم ڪري سگهيو آهي، سنڌي ادب تي سندس ٻيو ڪتاب ”سنڌي زبان و ادب ڪي مختصر تاريخ“ 2008ع ۾ مقتدره قومي زبان اسلام آباد پاران ڇپرايو ويو. ترقي پسند تحريڪ جي وڏي نالي ۽ اديب سيد سجاد ظهير تي سندس لکيل ڪتاب ”انگاري سي پگهلا نيلم تڪ: نئي گوشي، نئي تناظر“ 2005ع ۾ ڇپيو. نامياري دانشور ۽ وڏي انسان ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ تي سندس تحقيقي ۽ سوانحي ڪتاب ”سوڀو گيانچنداڻي، فن ۽ شخصيت“ 2006ع ۾ اڪادمي ادبيات پاران منظر عام تي آيو. تنهن کانسواءِ محترم محمد ابراهيم جويي جي شخصيت ۽ زندگيءَ جي باري ۾ سندس ڪتاب ”ايڪ صدي ڪي آواز: محمد ابراهيم جويو“ 2012ع ۾ ڇپيو. سيد مظهر جميل سنڌي ادب لاءِ جيڪي خدمتون سرانجام ڏنيون آهن، ان لاءِ کيس سلام ڪرڻ کانسواءِ نٿو رهي سگهجي.
”ذڪر فيض“ ضخامت جي لحاظ کان 1080 صفحن تي مشتمل آهي ۽ ترتيب جي لحاظ کان ڪتاب ٽوٽل 32 بابن ۾ ورهايو ويو آهي، اُن حوالي سان مهاڳ ۾ افتخار عارف لکي ٿو، ”ڪتاب ۾ فيض احمد فيض جي وڏڙن، سندس ننڍپڻ، جواني، انقلاب پسنديءَ جي شروعاتي حوالن کان وٺي سندس ادبي، معاشي، ۽ نجي زندگيءَ تائين ۽ تنهن کانسواءِ سندس تخليقي دورن، سندس قيد جي ڏينهن، قيد مان آزادي کانپوءِ جي زندگيءَ جي معاملن، سندس پرڏيهي سفرن، ملڪ جي ثقافتي ۽ سياسي منظرنامي ۾ سندس دلچسپي ۽ شرڪت تائين جو احوال هن ڪتاب ۾ شامل ڪيو ويو آهي ۽ جنهن طريقي سان بيان ڪيو ويو آهي، اهو يقينن فيض صاحب جي زندگيءَ جي باري ۾ ڪارائتيون ۽ بي حد اهم ڳالهيون ٻُڌائي ٿو، پر ان سان گڏ وطن عزيز جي ثقافتي، سماجي ۽ سياسي زندگيءَ کي به هڪ ڌار زاويي سان ڏسڻ جو موقعو فراهم ڪري ٿو، اُن جي وسيلي اسان جو اکيون ۽ اسان جي دل ڪيترن ئي اهم منظرن جي هڪ ڀيرو ٻيهر شاهد بنجي وڃي ٿي، جيڪي دل ڀَڄائيندڙ به آهن ته اندوهناڪ به، انهن ۾ اوڀر پاڪستان جو الميو به آهي ته عالمي جارحيت ۽ فلسطين جي پائمالي ۽ ويچارپ به. پر اها ڳالهه بيحد واکاڻ جوڳي آهي ته سيد مظهر جميل انهن سڀني منظرن ۽ نازڪ موڙن کي هڪ ديانتدار، محقق ۽ ذميدار اديب معروضيت ۽ استقامت سان پار ڪيو آهي.“
ڪتاب ۾ ڪيتريون ئي دلچسپ ڳالهيون به رڪارڊ تي آنديون ويون آهن، انهن مان هڪ فيض احمد فيض جي جنرل ضياالحق سان ملاقات جو واقعو به شامل آهي، جيڪو پڙهندڙن جي دلچسپي جي لاءِ هتي نقل ڪريان ٿو:
”جوش جي وفات واري ڏينهن فيض احمد فيض اسلام آباد ۾ موجود هو ۽ ان جي تدفين ۾ پڻ شرڪت ڪيائين. اُن ڏينهن جي ساروڻين کي ساريندي ڊاڪٽر آفتاب احمد لکيو آهي ته مونکي جڏهن جوش جي وفات جي خبر آفيس ۾ ملي ته مون هڪدم فيض کي فون ڪئي ۽ پوءِ وٽس هليو ويس، ان ڏينهن شام جو فيض کي مانيءَ جي دعوت تي اسان وٽ اچڻون هو، هن مونکي ٻڌايو ته اُن کان اڳ کيس چانهه تي جنرل ضياالحق سان ملڻون آهي، مون پُڇيس ته اهو ڪيئن ٿيو؟ ته چوڻ لڳو ارباب نياز ملاقات جو وقت طئه ڪرائڻ کانپوءِ مونکي اطلاع ڏنو آهي، ڪرنل ارباب نياز، فيض جو پنڊي سازش ڪيس جو سزا کاڌل ساٿي هو ۽ انهن ڏينهن جنرل ضياالحق جي ڪابينا جو هڪ وزير هو، مون جڏهن اهو ٻُڌو ته منهنجي وات مان بي اختيار نڪتو. ”فيض ڀائي! اُن تي اوهان جي دوستن کي اعتراض هوندو ۽ هو ان سلسلي ۾ ڳالهيون ٺاهيندا.“ ته چوڻ لڳو، ”ڀئي! آئون ڇا ڪريان، ارباب نياز اسان جو دوست آهي ۽ ان جو زور آهي.“ آئون ان جواب تي ماٺ ٿي ويس. ماني جي وقت کان اڳ ئي فيض اسان جي گهر پهچي ويو، مون کانئس ملاقات جي باري ۾ پڇيو ته وراڻيائين بس اڌ ڪلاڪ جي ملاقات هئي، اسان چانهه پيتي ۽ اجازت گهري، ڳالهه جاري رکندي چوڻ لڳو، مون شروع ۾ (ضيا کي) چيو، ”اوهين اردو جا وڏا حامي آهيو ۽ ان جي وڏي دعويٰ به ڪندا آهيو، اڄ اردو جو هڪ وڏو شاعر گذاري ويو آهي، پر ان جي جنازي ۾ اوهان جو ڪو به نمائندو يا ذاتي اسٽاف جو ڪو ماڻهو موجود نه هو.“ جنرل ضياالحق وراڻيو، ”هائو، اها ڪوتاهي ٿي وئي، مون پيغام ته ڏئي ڇڏيو آهي، اوهين ٺيڪ ٿا چئو. ڪنهن کي وڃڻ گهرجي ها“. ان کانپوءِ هن اها ڳالهه ڇيڙي ته ”اوهين ٻاهر ڇو ٿا رهو، وطن واپس اچو ۽ هتي ئي رهو.“ مون چيو، ”آئون ته وطن ۾ ئي رهڻ ٿو چاهيان، پر ڪجهه ڏينهن اڳ لنڊن کان ٽوڪيو ويندي ڪراچيءَ مان گذري رهيو هوس ته مونکي ايئرپورٽ تي روڪيو ويو، وڏين ڪوششن ۽ وزير داخلا جي مداخلت کانپوءِ ئي سفر جاري رکڻ جي موڪل مليم“. جنرل ضيا وراڻيو.“ مون کي ان جي باري ۾ خبر ڪونهي، اها وڏي افسوس جي ڳالهه آهي، ائين هرگز نه ٿيڻ گهرجي ها.“ ان تي فيض ٻڌايس ته ”مونکي مختلف ملڪن مان دعوتون اينديون رهنديون آهن، آئون پنهنجي وطن ۾ ئي رهڻ چاهيندس، پر منهنجي سفر تي ڪا پابندي نه هئڻ گهرجي.“ ان سلسلي ۾ جنرل ضياالحق يقين ڏياريو، فيض چيو ته ان کانپوءِ مون وٽ چوڻ جي لاءِ ڪجهه به نه هو ۽ نه ئي وري وٽس. ايتري ۾ چانهه جي پيالي به ختم ٿي وئي ۽ اسان کانئس موڪل گهري.“
ڪتاب ۾ ايفرو ايشيائي اديبن جي تنظيم جي ٺهڻ، ان ۾ فيض جي ڪردار ۽ انهي جي ڪانفرنس جو احوال، دنيا جي نالي وارن اديبن پابلو نرودا، ناظم حڪمت، زان پال سارتر ۽ ٻين اديبن سان ملاقاتن، فيض جي پرڏيهي سفرن، ذوالفقار علي ڀٽي سان دوستي ۽ ساڻس گڏ بنگلاديش جي دوري، وزيراعظم ذوالفقار علي ڀٽي جي ثقافتي صلاحڪار طور مقرري، بين الاقوامي لينن پيس پرائز جي ملڻ، ايفرو ايشيائي تنظيم جي رسالي ”لوٽس“ جي ادارت ۽ ان سلسلي ۾ بيروت ۾ رهائش، ياسر عرفات سان ملاقات، بيروت ۾ اسرائيلي بمباري ۽ اتان نڪرڻ ۽ ان بمباري ۾ فيض جي گهر ۾ آفيس جي تباهي وغيره جي باري ۾ احوال ڏنو ويو آهي.
ڪتاب جي آخر ۾ مختصر سوانحي ڪوائف طور سال وار جنم کان وٺي 21 نومبر 1984ع يعني فيض جي وفات تائين جو ترتيب وار وچور ڏنو ويو آهي، ڪتاب کي فيض احمد فيض جي ڪيترين ئي يادگار تصويرن سان پڻ سينگاريو ويو آهي، ان کانسواءِ فيض احمد فيض تي لکيل ڪتابن جو به جابجا احوال ڏنو ويو آهي.
ڪتاب جي لکڻ جي مقصد جي حوالي سان پنهنجن خيالن جو اظهار ڪندي سيد مظهر جميل لکي ٿو. ”فيض پنهنجي ذات ۽ صفات جي ڪري سڄي دنيا ۾ پاڪستان جي لاءِ سڃاڻپ جو اعزاز حاصل ڪري چڪو هو، فلسطين جي جنگ آزادي ۽ معرڪه ڪرب و بلا ۾ فيض جي بيروت ۾ موجودگي ان ڳالهه جي شاهد هئي ته قومي سطح تي اسان جون دليون به فلسطيني حريت پسند سان ڌڙڪن ٿيون، ايفرو ايشيائي اديبن جي تحريڪ ۾ عملي شرڪت، سندس ڪردار جي هڪ خاص پهلوءَ جي نشاندهي ٿي ڪري. جڏهن ته دنيا جي مختلف ثقافتن جي وچ ۾ گڏيل گُڻن جي ڳولا، بنيادي انساني قدرن تي سندس اعتبار کي اجاگر ٿي ڪري. هن ڪتاب ۾، فيض جي زندگيءَ جي گهٽ وڌ انهن ئي پهلوئن ۽ رنگن کي جنهن حد تائين ممڪن ٿي سگهيو آهي، پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. سندس شاعري جو تنقيدي جائزو هن ڪتاب جي حدن ۾ شامل ڪونهي، پر انهن تخليقن جي سوانحي پهلوئن کي ضرور نظر ۾ رکيو ويو آهي.“
سيد مظهر جميل جو هي ڪتاب ”ذڪر فيض“، فيض شناسيءَ جي حوالي سان اهم ڪتاب آهي ۽ فيض جي شخصيت ۽ شاعري مان دلچسپيءَ رکندڙن جي مطالعي وٽان آهي.