ڪارل مارڪس جي حياتي
هن ڪتاب جو ليکڪ فرانر مهرنگ، مارڪس جو همعصر، دوست مداح، پر ڪنهن حد تائين نقاد به هو، هو هڪ روشني عطا ڪندڙ ليکڪ هو ۽ مهرنگ جو هي ڪتاب شخصيت پرستيءَ جي خلاف مارڪس جي جدوجهد جي بهترين اُپٽار آهي، هن اهو ڪتاب اهڙي ته بي رحماڻي ۽ منصفاڻي انداز ۾ لکيو آهي ،جو سڄو ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ پڙهندڙ مارڪس کي ڪڏهن به هڪ مذهبي پيشوا مڃڻ جي لاءِ تيار نه ٿيندو، پر اهو کيس هڪ اهڙو سائنسدان سمجهندو ، جنهن ڪيترين ئي ميٿالاجيز جي ذريعي گهڻيون ئي سائنسي دريافتون ڪيون ، جن مان ڪجهه ته سرمائيداري نظام جي ختم ٿيڻ سان ئي گم ٿي وينديون ته ڪي وري سدائين رهڻ واريون آهن. فرانز مهرنگ مارڪس ۽ سندس تعليم کي هر ڪنڊ پاسي کان جانچيو آهي ۽ مارڪس جي تخليقي دريافتن سان هر دور ۾ ائين ئي ٿيڻ گهرجي ، نه ته مارڪسزم ” رٽو“ بنجي ويندو ۽ ” رٽو“ عقيدو ته بنجي سگهي ٿو ، پر سائنس ڪڏهن به نٿو بنجي سگهي.
ڪتاب جو اردو مترجم ڊاڪٽر شاهه محمد مري ڪتاب جي ترجمي جي اهميت بيان ڪندي لکي ٿو :” اسان جي خطي ۾ هن ڪتاب جي اهميت هڪ ٻي لحاظ کان به اهم آهي ته هن ڪتاب ۾ آئرلينڊ جي قومي آزادي جي باري ۾ مارڪس ۽ اينگلس جي زبردست حمايت کي مدلل ۽ روان انداز ۾ بيان ڪيو ويو آهي . ڪتاب جي ان حصي کي پڙهندي پاڪستان ، هندستان ، افغانستان ۽ ايران ۾ موجود قومي تحريڪن بابت ڪيترائي نظرياتي مامرا پاڻ مرادو نبرجي وڃن ٿا، ڪيترائي نظرياتي ابهام دور ٿي وڃن ٿا ۽ بالادست قومن جي مزدور طبقي جي آزادي گهڻي فطري ۽ جدلياتي انداز ۾ ۾محڪوم قومي تحريڪن جي ڪاميابي سان مشروط ٿي وڃي ٿي.“ مهرنگ مارڪس جو همعصر هو، تنهنڪري سندس هيءَ لکڻي رڳو مارڪس جي سوانح حيات يا ڪميونزم جي تاريخ نه آهي، نه ئي وري هن کي فلسفي جي تاريخ تائين محدود ڪري سگهجي ٿو، پر هيءَ ڪتاب مارڪس جي زندگي جي گهڻ پهلو ئي مجموعي جو تفصيل ، دراصل سماجي ۽ قدرتي سائنس جي مجموعي جا تفصيل آهن، دراصل هي ڪتاب فرانز مهرنگ جي محنت جو معراج آهي، هيءَ سوانح عمري سڀ کان پهرين ملٽري سنسر شپ جي رنڊڪن ۽ رڪاوٽن جي باوجود 1918 ع ۾ جرمنيءَ ۾ ڇپي ۽ پوءِ ڪتاب جا ڪيترائي ڇاپا ڇپيا ۽ هزارن جي تعداد ۾ وڪرو ٿيو، ڪتاب جو انگريزي ڇاپو 1935ع ۾ ڇپيو.
فرانز مهرنگ هن ڪتاب ۾ هر هنڌ، ور ور ڪري، لفظن جي بدل سدل سان اها ڳالهه چوي ٿو ته مارڪس۽ اينگلس غلطيون ڪري سگهن ٿا ۽ هنن اڪثر غلطيون ڪيون به، پر هنن غلطيون ڪرڻ کان پوءِ انهن جي بچاءُ ۾ اجايا سجايا دليل ڏيڻ جي بدران اهي جلدئي وڏي واڪي مڃيون ۽ انهن کي ٻيهر نه ورجائڻ لاءِ سخت محنت به ڪندا هئا ۽ انهن تي نظر ثاني ڪري اڳتي وڌندا هئا، ڪتاب ۾ ڪن هنڌن تي ته هو ” لاسال“ جي ڀيٽ ۾ مارڪس کي غلط به ٻُڌائي ٿو، پر اسان ٽين دنيا جي ماڻهن کي گهڻو تڻو خود پنهنجي انقلابي تحريڪ ۾ رهنمائيءَ جي لاءِ مارڪس جي گهرج پوي ٿي ، اسان کي ان ڪتابي بحث سان ڪابه دلچسپي ڪونهي، اسين ته ” لاسال“ کي به مارڪس جي حوالي سان ئي سڃاڻون ٿا، مٿين بحث جي ڪري ڪتاب ڪٿي ڪٿي ڳرو به بنجي وڃي ٿو.
مارڪسزم هڪ اهڙو نظريو آهي، جنهن نه رڳو دنيا جي وڏي حصي کي متاثر ڪيو، پر ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ دنيا جي وڏي حصي تي مارڪس جا معاشي نظريا لاڳو به رهيا، جيتوڻيڪ گذريل صديءَ جي آخر ۾ ” سوويت بلاڪ“ جي خاتمي سان اهو وقتي طور تي ناڪام ٿيندي نظر آيو، پر سرمائيداري دنيا جي بڇڙاين ۽ پرماريت سبب هڪ ڀيرو ٻيهر مارڪسزم جي حوالي سان نوان بحث ٿي رهيا آهن ۽ مارڪس جي پيش ڪيل معاشي نظام جي اهميت وڌي رهي آهي ۽ مارڪس هڪ اهڙو شخص هو، جنهن جي سندس زندگي توڙي وفات کانپوءِ ، مخالفت جاري رهي ، جنهن جو ذڪر ڪندي مهرنگ لکي ٿو ” مارڪس پنهنجي دور جو سڀ کان وڌيڪ نفرت ڪيل ۽ سڀ کان وڌيڪ الزامن هيٺ آيل شخص هو، جنهن کي حڪومتون ، جمهوري توڙي مطلق العنان ، ٻئي جلاوطن به ڪنديون رهيون ته سندسن خلاف بدخواهيءَ جي مهم به هلائينديون رهيون، پر مارڪس هڪ عظيم انقلابي هو ۽ هن جي زندگيءَ جو سڀ کان وڏو مقصد سرمائيداري نظام جو تختو اونڌو ڪرڻ هو، ان لاءِ هو هڪ جذبي، اٽل ارادي ۽ ڪاميابيءَ سان وڙهيو، جيڪا ڳالهه رڳو ڪجهه ماڻهن جي ڀاڳ ۾ آئي، هو هن جو نالو صدين تائين ڳائبو رهبو ته هن جو ڪم به ”
منهنجي خيال ۾ مارڪس جي حياتي تي لکيل هي ڪتاب جنهن نه پڙهيو ، اهو نه رڳو هڪ سٺي ڪتاب پڙهڻ کان محروم رهيو، پر هو مارڪس جي حياتي ۽ تعليم کان پڻ ڄڻ اڻ واقف رهيو.