ڊاڪٽر تاش مرزا (ازبڪستان)
سوويت يونين جو خاتمو ڇا ٿيو، گهڻائي ڪامريڊ سوشلزم کان توبه تائب ٿي ويا ۽ ڪيترائي ادارا به ختم ٿي ويا، جن ان دور ۾ سوويت يونين جي پٺڀرائيءَ سان ڪم پئي ڪيو، انهن ۾ هڪ ’ايفرو ايشن رائيٽرس يونين‘ به هئي. جيڪا ڊگهي عرصي جي ماٺار کانپوءِ 2012ع ۾ مصر جي گاڌي واري شهر قاهره ۾ ٻيهر ’ايفريقن ايشن رائيٽرس يونين‘ جي نالي سان بحال ڪئي وئي. ان جو پاڪستان چيپٽر اسان جي يار راحت سعيد قائم ڪيو، جيڪو قاهره ڪانفرنس ۾ به شريڪ ٿيو هو ۽ ان ئي چيپٽر پاران هن سال (2014ع) پندرهين کان سترهين جون تائين اسلام آباد ۾ ٽن ڏينهن جي انٽرنيشنل رائيٽرس ڪانفرنس ڪوٺائي وئي، جنهن ۾ مون کي به شرڪت ۽ پاڪستان سميت ڪيترن ئي ملڪن مان آيل اديبن سان گڏجڻ ۽ خيالن جي ڏي وٺ جو موقعو مليو. ڪانفرنس جي پهرين ڏينهن افتتاحي سيشن ۾ جڏهن اهو ٻڌايو ويو ته ڪانفرنس ۾ شرڪت جي لاءِ ازبڪستان مان ڊاڪٽر تاش مرزا به آيو آهي ته مون ڪن کڙا ڪيا ۽ طئي ڪيم ته ڊاڪٽر تاش مرزا سان ضرور ملبو ۽ ساڻس خبرون چارون ڪبيون. ڪانفرنس جو پهريون سيشن ختم ٿيو ته سڀ مندوبين مانجهاندي لاءِ هال کان ٻاهر نڪتا ۽ هڪٻئي سان حالي احوالي ٿيڻ لڳا ته مون به وڌي وڃي ڊاڪٽر تاش مرزا سان هٿ ملايو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايم. جواب ۾ تاش مرزا به مُرڪي نهايت گرمجوشيءَ سان هٿ ملائيندي پنهنجو تعارف ڪرايو ۽ نهايت صاف ۽ روان اردوءَ ۾ خبرون چارون ڪرڻ لڳو. سندس اردو ايتري ته سٺي هئي، جو مونکي حيرت ٿي، پوءِ اها ڳوٽ به ڀڳي، پاڻ ماضيءَ ۾ تاشقند يونيورسٽيءَ ۾ اردو جو پروفيسر رهيو هو ۽ سوويت يونين جي دور ۾ اسلام آباد جي سوويت سفارتخاني ۾ ڪلچرل ڊئڪريٽر به رهيو ۽ سوويت يونين جي وکرڻ کانپوءِ ازبڪستان ڌار ملڪ ٿيو ته ڊاڪٽر تاش مرزا پاڪستان ۾ ازبڪستان جو سفير به ٿي رهيو. هاڻ هو رٽائرڊ زندگي پيو گذاري. پاڪستان ۾ گهڻو عرصو رهڻ جي ڪري هتي سندس سُٺي اٿي ويٺي ۽ ڄاڻ سڃاڻ آهي ۽ دوستن جو به سٺو حلقو اٿس. ٻي ڏينهن جڏهن آئون هوٽل جي لابي ۾ بيٺو هوس ته هڪ همراهه ساڻس اچي مليو ۽ جڏهن هو ويو ته پاڻ ٻڌايائين ته ’اهو ڊاڪٽر عبدالقدير خان جو ڊرائيور هو.‘
تاش مرزا ڏاڍو زنده دل ماڻهو هو، ڪانفرنس جا پوءِ باقي ڏينهن منهنجون ساڻس ڪافي ڊگهيون ڪچهريون ٿيون ۽ کل مذاق به ڪندا رهندا هئاسين. هڪ ڀيري ويٺا هئاسين ته نيپالي ليکڪ يوگ پاٺڪ اسان جي ڀرسان اچي لنگهيو ته مونکي چيائين: ”پهرين جڏهن مون هن کي ڏٺو ته سمجهيم ته ڪا ڇوڪري آهي، پر ڇاتين ۾ جانچيومانس ته اتي ڪجهه به نه هوس.“ جنهن تي مون کان وڏو ٽهڪ نڪري ويو. جڏهن مون اها ڳالهه يوگ پاٺڪ کي ٻڌائي ته هو به ڏاڍو کليو. يوگ پاٺڪ جا وار ڇوڪرين جيان وڏا ۽ ڪلهن تي لڙڪيل هئا ۽ ڪنهن ڪنهن مهل هو چوٽي به ٻڌي ايندو هو.
تاش مرزا، ٻن نظامن جو اکين ڏٺو شاهد ۽ ان ۾ گهاريندڙ رهيو آهي، سوويت يونين جي وکرڻ کان اڳ هو ڪميونسٽ نظام جو رهواسي ۽ ان جي مشنريءَ جو حصو هو ۽ هاڻ ازبڪستان جي آزاديءَ کانپوءِ سرمائيداري نظام جو رهواسي ۽ ان جي نمائندگي ڪندڙ. اها ڳالهه منهنجي ذهن ۾ ڪافي اڻ تڻ پيدا ڪري رهي هئي، تنهن ڪري مون پڇيس، ”تاش صاحب! سوويت دور ۽ هاڻوڪي دور ۾ ڪهڙو ٿا فرق محسوس ڪيو.“
اهو ٻُڌي چيائين، ”سڀ دوست اهوئي سوال ڪندا آهن.“ پوءِ گهڙي کن خاموش رهي چيائين، ”اهو به ٺيڪ هو، ان دور جون پنهنجون تقاضائون هيون ۽ هن دور جون پنهنجون...“
”ڀلا ڪميونسٽ نظام ۽ هاڻ ڪهڙو ٿا فرق محسوس ڪريو...؟“
”تمام گهڻو ۽ وڏو فرق آهي، ان وقت ڪافي سستائي هئي، مثال طور جيڪڏهن مونکي تاشقند کان ماسڪو وڃڻون هوندو هو ته آئون پنهنجي پگهار مان سولائيءَ سان وڃي سگهندو هوس ۽ هاڻ ته اهڙو تصور به ممڪن ڪونهي... پنجوڻ ڇهوڻ تي خرچ ڪرڻون پوندو. ان وقت قيمتن تي ڪنٽرول هو، جنهن ڪري روزمره جون شيون به سستيون هيون ۽ ضرورت جون شيون رياستي ڪنٽرول ۾ هئڻ سبب انهن جي کوٽ جو انديشو گهٽ هوندو هو، پر هاڻ ته مهنگائي سبب گذارو مشڪل ٿو ٿئي، سوويت يونين جي ٽٽڻ سان گهڻو ڪجهه بدلجي ويو آهي. ان وقت گهڻو ڪجهه صحت، تعليم، رهائش وغيره رياستي ذميداري هئي، شين ۾ سادگي ضرور هئي، پر ڪم هلي ويندو هو، پر هاڻ ته هر شئي لاءِ وڌيڪ خرچ ڪرڻون ٿو پوي. جو هاڻ تعليم، صحت، رهائش وغيره مهيا ڪرڻ رياست جي ذميداري نه آهي، اڳ اولڊ ايج ۽ ٻين ماڻهن کي رياست پينشن ڏيندي هئي ۽ اولڊ هائوس هئا، جنهن سبب هنن جو سٺي نموني گذارو ٿيندو هو. هاڻ اهو سسٽم ختم ڪيو ويو آهي.“ گهڙي کن ترسي پوءِ چيائين، ”مطلب ته گهڻو ڪجهه هو، پر آزادي نه هئي...“ سندس پويون جملو ٻڌي گڏ ويٺل مسلم شميم پوءِ مونکي چيو، ”ڏس! هن جي لفظن ۾ ڪيڏو نه درد آهي ته آزادي نه هئي...“ پوءِ ٻڌايائين ته ڪجهه سال اڳ آئون ماسڪو ويو هوس ته هڪ دوست مونکي پنهنجي گهر وٺي ويو ۽ چيائين، ”سوويت دور ۾ آئون توکي شايد هيئن آزاديءَ سان پنهنجي گهر وٺي اچي نه سگهان ها... جي کڻي اهڙو رسڪ کڻان به ها ته وڏي ڏچي ۽ پڇا ڳاڇا ۾ اچي وڃان ها.“
شخصي آزادي نه هئڻ جي تصديق تاش مرزا به ڪئي. مسلم شميم جي اها ڳالهه ٻڌي مونکي ياد آيو ته سوويت دور ۾ جڏهن روس ۾ شخصي آزادي، زبان بندي ۽ هر ماڻهوءَ تي حڪومتي اک هئڻ جي اولهائين ميڊيا جي رپورٽن کي پڙهبو هو ته ڪامريڊ ان جي سختيءَ سان ترديد ڪندا هئا ۽ ان کي سامراجي پروپئگنڊا چوندا هئا. پوءِ اهي ئي ڪامريڊ جڏهن سوويت يونين ٽٽو ۽ سوشلزم کان توبه تائب ٿيا ته پاڻ ئي سوويت دور جي خرابين کي ڳڻائيندي اها ڳالهه به ڪرڻ لڳا ته ”سوويت دور ۾ شخصي آزاديءَ تي سخت پابنديون هيون.“
اهڙن ئي ڪامريڊن مان هڪ پروفيسر جمال نقوي به آهي، جيڪو ڄام ساقي ڪيس جو وڏو ڪردار هو ۽ هو چئن ڏهاڪن تائين ’ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان‘ سان لاڳاپيل ۽ ان جي پولٽ بيورو جو ميمبر به رهيو. جنهن جي آتم ڪهاڻي هاڻ Leaving the Left Behind (يعني کاٻي ڌر کان موڪلاڻي) مارڪيٽ ۾ آئي آهي. جنهن ۾ هن پنهنجي ڪميونزم کي خيرباد چوڻ جي ڪهاڻي بيان ڪئي آهي. کيس سوويت يونين وڃڻ جو به موقعو مليو ۽ سندس بقول ته اشتراڪي جنت جا سياسي، معاشي ۽ تمدني مشاهدا هن لاءِ اهڙا ته ڀوائتا نظرياتي ۽ ذهني تجربا هئا، جو هو ٻن هفتن کانپوءِ پنهنجو دور مختصر ڪري پاڪستان موٽي آيو ۽ هن سندس ذهن ۾ انهن اُٿندڙ سوالن جو تجزيو ڪيو ۽ ڪميونزم کان موڪلاڻي اختيار ڪئي. جمال نقوي اهو ڪتاب سوويت يونين جي وکرڻ ۽ ڊگهو عرصو ماٺ ۾ رهڻ کانپوءِ لکيو آهي، بهرحال اهو ڪتاب پڙهڻ جهڙو آهي، پر جمال نقوي سوويت دور جون خرابيون ڳڻائيندي گهڻيون شيون وساري ويٺو آهي ته انيڪ خرابين هوندي به سوويت يونين سڄي دنيا جي مظلوم قومن لاءِ وڏو ڏڍ هو. خير پنهنجو موضوع جمال نقوي جو ڪتاب ڪونهي.
مسلم شميم جي اها ڳالهه ٻُڌي مون ٻي ڀيري تاش مرزا کان پڇيو ”تاش صاحب! ڇا اهو سچ آهي ته سوويت دور ۾ هڪ شهر کان ٻي شهر وڃڻ جي لاءِ به اجازت وٺڻي پوندي هئي؟“
” نه، ائين نه هو. ڪجهه خاص ۽ حساس هنڌن ۽ علائقن کانسواءِ باقي ٻين هنڌن تي وڃي سگهبو هو. البت ملڪ کان ٻاهر وڃڻ ايترو آسان نه هوندو هو. ان لاءِ وڏي ڊوڙ ڊڪ ڪرڻي پوندي هئي ۽ ڪاغذن جو هڪ وڏو فائيل ٺهي پوندو هو.“ تاش مرزا هٿ سان فائيل جي ٿولهه ٻڌائيندي چيو.
”اوهين ازبڪستان جي آزاد حيثيت کي ڪيئن ٿا محسوس ڪريو؟“
”ٺيڪ ٿا محسوس ڪريون، خوش آهيون.“ تاش مرزا مختصر وراڻيو ته مون پڇيس ”ڀلا روس جا ازبڪستان تي ڪيترا اثر آهن؟“
”سوويت يونين جي سڀني آزاد رياستن جي ڀيٽ ۾ روس جو ازبڪستان ۾ تمام گهٽ اثر آهي، اسان جي حڪومت پهرين ئي ڏينهن کان ڪوشش ڪئي ته پنهنجي پيرن تي بيهجي ۽ روس جو گهٽ کان گهٽ اثر قبول ڪجي.“ ”ڀلا ازبڪستان ۾ ڪميونسٽ پارٽي آهي؟“ مون پڇيس، ”نه ازبڪستان ۾ هاڻ ڪميونسٽ پارٽي ڪونهي، البت ڪجهه ٻين آزاد ٿيل ملڪن ۾ آهي ۽ ڪٿ وري پارٽي جو نالو بدلايو ويو، پر ازبڪستان ۾ هاڻ ڪميونسٽ پارٽي نالي ڪابه پارٽي نه آهي.“ ڊاڪٽر تاش مرزا جي اها ڳالهه ٻڌي مونکي ياد آيو ته هاڻ ته روس ۾ به ڪميونسٽ پارٽي جي نالي سان ڪابه پارٽي ڪونهي، البت ان جي جاءِ تي هڪ ٻي پارٽي آهي جيڪا ڄڻ ته ڪميونسٽ پارٽي جو نعم البدل آهي ۽ ان پارٽي جا گهڻا تڻا اڳواڻ اڳوڻا ڪميونسٽ ئي آهن. اها پارٽي عوام ۾ به ڏاڍي مقبول آهي، بورس يلسن جي دور ۾ ته ان پارٽي روسي پارليامينٽ دوما جي چونڊن ۾ به اڪثريت به ماڻي هئي. ”ڀلا هاڻ جي سوويت يونين بحال ٿي وڃي ته...؟“ مون تاش مرزا کان پڇيو. ”هاڻ اهو ممڪن ڪونهي، جيتوڻيڪ سوويت يونين وڏو ملڪ هو ۽ ان حساب سان سهولتون به گهڻيون هيون. موقعا به وڌيڪ هئا، پر هاڻ پويان وڃڻ جي بدران اڳتي ئي ڏسڻ گهرجي. ارتقا جو عمل اڳتي وڌي ٿو. هاڻ اهي رياستون آزاد ملڪ آهن ۽ پنهنجي پيرن تي بيهي رهيون آهن ۽ هو پنهنجي آزادي ڇو ختم ڪنديون.“
تاش مرزا ٻڌايو ته سوويت دور ۾ ادب ۽ اديب کي وڏي اهميت هئي؛ اديبن جا ڪتاب وڏي اهتمام سان ڇپرايا ويندا هئا ۽ مختلف ٻولين ۾ ترجمو ڪرايا ويندا هئا. جيڪڏهن ڪو ڪتاب ڇپجندو هو ته ان جو پهريون ايڊيشن ئي گهٽ ۾ گهٽ هڪ لک ڪاپيون ڇپيو ويندو هو. خود منهنجو ڪتاب ”هندستان ۾ اردو“ هڪ لک ڪاپيون ڇپيو. فيض احمد فيض جي شاعري جي روسي ترجمي وارا ڪتاب به لکن جي تعداد ۾ ڇپجندا هئا ۽ ماڻهو اهي ڪتاب خريد به ڪندا هئا ته پڙهندا به هئا ۽ اديبن کي انهن ڪتابن جي رائلٽي ڏيڻ سان گڏ ڪافي سهولتون به ڏنيون وينديون هيون، جيئن هو هر قسم جي فڪر کان آجا ٿي، پنهنجو تخليقي ڪم ڪري سگهن.
تاش مرزا جي اها ڳالهه ٻڌي مونکي مستنصر حسين تارڙ جي سفرنامي ”ماسڪو ڪي سفيد راتين“ ۾ لکيل هڪ ڳالهه ياد آئي، جنهن ۾ هن لکيو ته هو سوويت دور ۾ جڏهن ماسڪو ويو هو ته هن هڪ اسٽور جي ٻاهران ماڻهن جي هڪ ڊگهي قطار بيٺل ڏٺي، هن سمجهيو ته اهي جورابن جي هڪ جوڙي يا ڊبل روٽي يا ڪا ٻي شئي خريدڻ جي لاءِ بيٺا آهن، هن جڏهن پنهنجي ترجمان کان ان قطار بابت پڇيو ته هن ٻڌايو ته ”هيءَ قطار دوستو وسڪيءَ جي لاءِ آهي. ان جي ناول ”ڪرائيم اينڊ پنشمنٽ“ جو نئون ڇاپو ڇپيو آهي ۽ هي ماڻهو صبح کان وٺي اهو خريدڻ جي لاءِ قطار ۾ بيٺا آهن.“
تارڙ لکي ٿو ته: ”آئون حيران ٿيس ته اهي ڪهڙا روسي آهن، جن اڃا تائين دوستو وسڪي جو اهو ناول نه پڙهيو آهي. ”نه نه!“ منهنجي مترجم کلڻ لڳي ”اهو ته ممڪن ئي ڪونهي ته ڪو روسي ڀلي ڪيترو به گهٽ ذوق وارو هجي، ان ناول کان واقف نه هجي. دراصل هتي ڪيترائي اهڙا ماڻهو آهن، جيڪي ٻين ڪلاسيڪي اديبن کان علاوه دوستو وسڪي جي ڪنهن به ناول جو نئون ايڊيشن خريدڻ هڪ اعزاز سمجهندا آهن ۽ هي اهڙا ئي ماڻهو آهن.“
ڊاڪٽر تاش مرزا 1958ع ۾ تاشقند ۾ ٿيل پهرين ’ايفرو ايشين رائٽرس ڪانفرنس‘ جي موقعي تي نه رڳو ان ۾ شريڪ هو، پر هڪ لحاظ کان هو ان جي ميزبانن مان پڻ هو. ان ڪانفرنس جي يادن جو احوال فيض احمد فيض پنهنجي ڪتاب ”مه وسال آشنائي“ ۾ تفصيل سان لکيو آهي. ان ڪانفرنس ۽ پوءِ جي ڪانفرنسن جي حوالي سان تاش مرزا، ڪانفرنس ۾ ننڍو پر نهايت جامع مقالو پڙهيو، جنهن ۾ هن ٻڌايو ته ”نان الائنس موومنٽ“ (نام) کانپوءِ تاشقند ۾ ٿيل ايفرو ايشيائي اديبن جي 1958ع ۾ ٿيل اها ڪانفرنس هڪ اهم واقعو هئي، ايشيا ۽ آفريقا جي اديبن کي هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪرڻ جو سبب اهو هو ته جيئن عالمي امن جي حمايت ۽ جنگ جي خلاف ڪوششن کي هٿي وٺائجي ۽ ترقي پسند ادب جي سيرابيءَ لاءِ ڪوششون ڪري سگهجن. ان سلسلي ۾ کين اڳوڻي سوويت يونين جي قيادت جي آشيرواد حاصل هئي.“ ڪانفرنس جي آخري سيشن کانپوءِ، جڏهن ڪانفرنس ۾ شريڪ مهمانن کي ”عورت فائونڊيشن“ پاران ڊنر ڏني وئي، جيڪا هڪ لحاظ کان الوداعي دعوت به هئي ته تاش مرزا ۽ آئون هڪ ئي ميز تي ويٺا هئاسين. ڳالهيون ڪندي تاش مرزا ”ايفريقن ايشين رائيٽرس يونين“ جي بحالي تي خوشي جو اظهار ته ڪيو، پر گڏوگڏ اهو به چيو ته ”مونکي سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته اهو سلسلو ڪيئن هلندو، ڇاڪاڻ ته سوويت يونين جي دور ۾ اهڙين ڪانفرنسن جو سڄو خرچ، مندوبين جي آمد ۽ رهائش وغيره سوويت حڪومت برداشت ڪندي هئي.“ تاش مرزا اهو به ٻڌايو ته ازبڪستان جي هڪ شاگردياڻي ”اڪسانه“ ٻه سال اڳ روسي ٻوليءَ ۾ شاهه لطيف تي هڪ وڏو ريسرچ پيپر لکيو آهي.
تاش مرزا، هڪ وڏو عالم ۽ اديب آهي، سندس پاران جوڙيل ”روسي ۽ اردو لغت“ ۽ ”ازبيڪ-اردو لغت“ مقتدره قومي زبان اسلام آباد پاران ڇپرايل آهن. تنهن کانسواءِ تاش مرزا جا ڪيترائي تحقيقي مقالا ۽ مضمون پڻ لکيل آهن جيڪي روسي، ازبيڪ ۽ ٻين ٻولين ۾ ڇپيل آهن.