آمريڪا جي آزاديءَ جو هيرو: ٿامس پين
شاهه محمد مريءَ دنيا ۽ ملڪ جي اهڙن عظيم، انسان دوست ۽ عوام دوست ماڻهن تي هڪ ڪتابي سيريز ”عشاق ڪي قافلي“ جي نالي سان شروع ڪئي آهي، جنهن تحت هن کان اڳ ڪيترائي ڪتاب اچي چڪا آهن ۽ ان سلسلي جو تازو ڪتاب ”ٿامس پين“ آهي. ٿامس پين هڪ اهڙو انسان دوست، وطن دوست، عوام دوست ۽ جمهوريت پسند انقلابي هو، جيڪو جنميو ته بادشاهي انگلنڊ ۾، پر هن آمريڪا جي برطانيا کان آزاديءَ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، هن جي ڪتاب ”ڪامن سينس“ جي باري ۾ جان ايڊز لکيو، ”ڪامن سينس جي ليکڪ جي قلم کانسواءِ جارج واشنگٽن جي تلوار بس هوا ۾ پي هلي.“ ٿامس پين نه رڳو آمريڪا جي آزاديءَ جي جنگ ۾ حصو ورتو، پر هن انقلاب فرانس ۾ به اهم ڪردار ادا ڪيو. هو پنهنجي وقت جو چي گويرا هو، پر جي هيئن چئجي ته چي گويرا پنهنجي وقت جو ٿامس پين هو ته وڌيڪ بهتر. ٿامس پين انگلنڊ جي بادشاهي نظام ۾ ڄائو. بادشاهت جنهن لاءِ پين لکيو، ”بادشاهت انسانيت جي دشمن ۽ ڏکن جو سرچشمون هوندي آهي.“ هن آمريڪي جنگ آزاديءَ ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو. مورخن جو چوڻ آهي ته ٿامس پين جي ڪتاب ”ڪامن سينس“ آمريڪا جي آزاديءَ جي جنگ ۾ مهميز جو ڪردار ادا ڪيو. هن انگلنڊ جي ماڻهن کي انقلاب لاءِ اُڀارڻ لاءِ پنهنجي قلم کي خوب هلايو ۽ فرانس جي انقلاب ۾ نه رڳو فڪري ڪردار ادا ڪيو، پر فرانس جي آئين لکڻ جي ڪم ۾ به حصو ورتو. چي گويرا به ائين ئي ڪيو. ارجنٽائن ۾ ڄائو، ڪيوبا جي انقلاب ۾ فيڊل ڪاسترو سان گڏجي وڙهيو ۽ پوءِ اقتدار جي ڪرسي ڇڏي ڪانگو هليو ويو ۽ پوءِ بوليويا جي ٻيلن ۾ انقلاب ۽ آزاديءَ جا ترانا ڳائيندي جام شهادت نوش ڪيائين. ٿامس پين به انٽرنيشنل انقلابي هو، هن جتي به انقلاب ۽ آزاديءَ جا شعلا ڀڙڪندي ڏٺا، اُتي مهميز ڏيڻ جي لاءِ پهچي ٿي ويو، غلامي، بادشاهت ۽ موروثيت ٿامس پين جي لاءِ هڪ گار هئي ۽ ان گار کي ختم ڪرڻ هن پنهنجي زندگيءَ جو مقصد قرار ڏيئي ڇڏيو. ”جتي آزاديءَ ڪونهي، اهو ئي منهنجو وطن آهي،“ ٿامس پين لکيو، ڪيڏو نه وڏو ۽ معنيٰ خيز آهي اهو جملو- يا ٻي هنڌ هن لکيو ”سڄي دنيا منهنجو گهر آهي ۽ انسانن جي بهتري لاءِ ڪم ڪرڻ منهنجو دين ۽ ڌرم آهي.“ هن سڀ کان پهرين پاڻ کي انگلنڊ جي شهري هئڻ جي نفسيات مان آجو ڪري، پاڻ کي آمريڪي سانچي ۾ فٽ ڪيو. اها ڪا ايڏي سولي ڳالهه نه هئي، ٻين ۾ پاڻ کي ايڊجسٽ ڪرڻ ۽ ٻين پاران ان کي قبولڻ ته هر گهڙيءَ جي رياضت هجي ٿي، تاريخ ۾ ائين ٿامس پين ڪيو. جيڪو انگلنڊ جو هو، پر هن پاڻ کي آمريڪا جي نفعي ۽ نقصان سان واڳي ڇڏيو. ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ هن ڪتاب جي ذريعي ٿامس پين جي زندگي ۽ ڪارنامن کان اسان کي واقف ڪيو آهي، ٿامس پين جيڪو انقلاب ۽ آزاديءَ جي وڏي علامت آهي ۽ ان کان اڻ ڄاڻائي تي ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ چواڻي، ”آئون حيران آهيان ته هن خِطي جي قومي تحريڪن جي صفن ۾ ”بي طرف“ فرانز فينن کي ته مشهور ڪيو ويو، پر ڪارآمد ٿامس پين کي نظر انداز ڪيو ويو.“
ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ هن کان اڳ ٿامس پين تي هاورڊ فاسٽ جي لکيل جڳ مشهور سوانحي ناول ”سٽيزن ٽام پين“ جو پڻ اردو ۾ ترجمو ڪيو آهي، جيڪو مارڪيٽ موجود آهي.
عام طور چيو ويندو آهي ته تاريخ سدائين انصاف جو فيصلو ڪندي آهي، پر ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ چواڻي، ”نوجوانن کي اهو ٻُڌائڻ جي گهرج آهي ته تاريخ سدائين انصاف نه ڪندي آهي، اُن ڪڏهن ته برباد ڪرڻ جي حد تائين به ناانصافيون ڪيون آهن... خاص ڪري هيڻن همراهن، طبقن ۽ قومن سان گهٽ نه ڪئي اٿس. ان سلسلي ۾ اوهين جڏهن ٿامس پين جي زندگي ۽ تعليم جي باري ۾ پڙهندا ته اوهان کي تاريخ جي ان وڏي ناانصافيءَ جو ڀرپور احساس ٿيندو. اهو شخص جيڪو هر گهڙي دشمن کي سندن مورچن جي اندر للڪاريندو رهيو، ان ويڙهاڪ بابت تاريخ جيڪا مڪمل نظرانداز، ماٺار ۽ لاپرواهي روا رکي اها هڪ ڊگهي ناانصافي آهي.“
ٿامس پين 29 جنوري 1737ع ۾ ٿيٽ فورڊ ۾ جنم ورتو، سندس ماءُ ۽ پيءُ بي حد غريب هئا. سندس واسطو عيسائين جي ’ڪوئيڪر فرقي‘ سان هو، ان فرقي جي خاص ڳالهين ۾ جنگ ۾ حصو وٺڻ کان انڪار ڪرڻ، سادو لباس پهرڻ ۽ حلف ۽ قسم کڻڻ کان پاسو ڪرڻ ۽ شراب جي مخالفت شامل آهن. ان فرقي وٽ ڪنهن به پادري، پنڊت يا ملئين جي ضرورت ڪونهي
مائٽن سندس نالو ٿامس پين رکيو، پر وڏو ٿي هو ٽام پين جي نالي سان مشهور ٿيو. ٽام پين جي تعليم بس واجبي هئي پر ڪوئيڪر هئڻ جي ڪري کيس سٺي اخلاقي تعليم ملي. هن جو لاڙو ننڍپڻ کان ئي سائنس ڏانهن هو، سندس پيءُ ڏاڍو سخت گير هو. هن اڳتي هلي لکيو، ”جيتوڻيڪ آئون انهن (ڪوئيڪرن) جي انسان دوستيءَ جو احترام ٿو ڪريان، پر ان تصور تي مُرڪي ٿو پوان ته جيڪڏهن تخليق جي وقت ڪنهن ڪوئيڪر کان صلاح ورتي وڃي ها ته اها ڏاڍي ڦڪي ۽ بد رنگ تخليق هجي ها.“
ٽام پين تيرهن سالن جي وهيءَ ۾ پيءُ سان گڏجي ڪم ڪرڻ لڳو، تنهن کانپوءِ هو ايڪسائيز ۾ ڀرتي ٿيو، پر اڳتي هلي کيس هڪ مضمون لکڻ جي ڪري نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو، جنهن ۾ هن پگهار ۾ واڌاري جي گهر ڪئي هئي، انگلنڊ بادشاهي نظام ۾ جڪڙيل ملڪ هو ۽ بادشاهي نظام ۾ فقط ٻه ئي طبقا خوش ۽ عيشن ۾ هوندا آهن، هڪ پادري (ملئون) ۽ ٻيو جاگيردار طبقو، باقي عوام ته ڪُت خلق جي حيثيت رکندي آهي، جن جا ڪي به حق نه هوندا آهن ۽ ٽام پين جي نظر ۾ يورپ جي بربادي، غربت، ناخواندگي، بي روزگاري جو سبب اها مطلق العنان (بادشاهي) حڪمراني ئي آهي، انگلنڊ ۾ کيس ڪنهن به آزاديءَ جي اميد نظر نه آئي ۽ اتي هن جي حالت پاڻيءَ کانسواءِ مڇيءَ جهڙي هئي. نيٺ هن آمريڪا وڃي ڀاڳ آزمائڻ جو فيصلو ڪيو ۽ هو بنجامن روز ويلٽ کان هڪ تعارفي خط وٺي آمريڪا وڃي پهتو.
آمريڪا هن جي لاءِ نئين دنيا هئي، هو سامونڊي سفر ڪندو 30 نومبر 1774ع تي آمريڪي شهر فلاڊ لفيا پهتو ۽ اتي روزگار جي ڳولا ۾ ڀٽڪندي نيٺ جنوري 1775ع کان ”پنسلوانيا مئگزين“ جي لاءِ مضمون لکڻ لڳو ۽ ان جو اسسٽنٽ ايڊيٽر ٿيو، آمريڪا ۾ اچي هن غلاميءَ جو اگهاڙپ جو ويجهڙائي کان مشاهدو ڪيو ۽ اها ڳالهه ڏسي هن سچ جي طرفداري شروع ڪري ڏني ۽ جتي به سچ هوندو هو، اُتي ٿامس پين هوندو هو ۽ جتي به سچ ۾ ملاوٽ نظر ايندي هيس ته هو اتان ڀڄي ويندو هو.
برطانيا جو هيءَ رهاڪو جڏهن آمريڪا پهتو ته ان وقت آمريڪا جي آزاديءَ جي جنگ شروع ٿي چڪي هئي، آمريڪا ۾ برطانيا جون تيرهن بيٺڪون هيون، جن پنهنجي آزاديءَ جو فيصلو ڪيو ۽ اهو به طئي ڪيو ته آزاديءَ کانپوءِ هو ”يونائيٽيڊ اسٽيٽس آف آمريڪا“ ٺاهي گڏجي رهنديون، انهيءَ جنگ جي اڳواڻن ۾ جارج واشنگٽن، بنجامن فرينڪلن، ٿامس جيفرس ۽ سيموئل جان لاڪ شامل هئا. برطانيا جي خلاف اها آزادي جي تحريڪ موجود ته هئي، پر ان جو ڪو طرف مقرر نه هو، ٿامس پين کي انسان بنجڻ جو سونهري موقعو هٿ چڙهي ويو ۽ هن سچ کي سُڃاڻي ورتو. هن غلام آمريڪا کي برطانيا کان آزاد ڪرائڻ جي جنگ ۾ شامل ٿيڻ جو فيصلو ڪيو، غلامي سچ کي جيل ۾ واڙيندي آهي، غلامي جي خلاف هئڻ، بدصورتيءَ جي خلاف هئڻ آهي، هن اهو فرض پورو ڪرڻ جي لاءِ ”پنسلوانيا مئگزين“ جي نوڪري ڇڏي ڏني ۽ 1776ع ۾ پنهنجو مشهور ”ڪامن سينس“ نالي پمفليٽ لکڻ ۾ جنبي ويو. ”ڪامن سين“ بظاهر ته 48 صفحن جو هڪ ننڍڙو ڪتابڙو آهي، پر ان جيڪو ڪم ڪيو، جيڪا باهه ٻاري، ان سڄي آمريڪا کي پنهنجي پڪڙ ۾ وٺي لاٿو، پهرين ئي سال يعني 1776ع ۾ ان جا پنجويهه ڇاپا ڇپيا، ليکڪ مارٽن سمورٿ سمٿ، The Most Influntional Books ۾ لکي ٿو ”ڪامن سينس بي باڪ انداز ۾ آزادي جي حمايت، سادن ۽ ناقابل ترديد بنيادن تي ڪري ٿو، ان ڪتاب جون پنجاهه لک ڪاپيون وڪرو ٿيون ۽ ”اعلان آزاديءَ“ تي اُن جو اثر به عهد ساز هو.“ اهو ڪتابڙو باقاعده هڪ ٻي انجيل بنجي ويو، پوءِ ڪوبه آمريڪي غلاميءَ جي باري ۾ ”فيصلو ڪرڻ“ کانسواءِ نه رهيو. جارج واشنگٽن جي آزاديءَ جي فوج جلد ئي وڌي ڪيتري ئي وڏي ٿي ويئي ۽ هاڻ هر سپاهي شعوري طور تي برطانيا جي خلاف وڙهي رهيو هو، هاڻ انقلاب ۽ آزادي آمريڪا جا گهريلو لفظ بنجي چڪا هئا، هن ”ڪامن سينس“ مان ملندڙ سڄي رائلٽي آزاديءَ جي فوج لاءِ وڙهندڙ سپاهين کي عطيو ڪري ڇڏي. ان پمفليٽ جي ڇپجڻ کان ٺيڪ ست مهينا پوءِ 4 جولاءِ 1776ع تي ڪانگريس پاران آزاديءَ جو اعلان ڪيو ويو، جنهن جو مغز ”ڪامن سينس“ نالي پمفليٽ هو. آزاديءَ جي جنگ جي دوران جڏهن به ضرورت پئي ته ٽام پين هڪ سپاهيءَ جيان ڪلهي ۾ بندوق لڙڪائي وڙهيو، کيس ڪيترن ئي عهدن جي آڇ ڪئي وئي، پر هن قلم جي سپاهيءَ ڪيپٽن، ميجر ۽ ڪرنل جي عهدي تي رهڻ بدران هڪ عام سپاهي ٿي رهڻ پسند ڪيو.
ٿامس پين ڪمال جو ماڻهو هو، آمريڪا آزاد ملڪ ٿيو ته سندس خدمتن جي عيوض ڪانگريس کيس نيويارڪ جي رياست ۾ هڪ فارم هائوس ڏنو ته جيئن هو باقي زندگي اُتي رهي، پر هن کي سڪون ڪٿي هو، هن جو انقلابي روح دنيا جي ٻين ملڪن ۾ زنجيرن ۾ جڪڙيل ذهنن ۽ جسمن کي آزاد ڪرائڻ جي لاءِ بي قرار هو. جڏهن سيپٽمبر 1778ع ۾ برطانيا پنهنجي شڪست ۽ آمريڪا جي آزادي تسليم ڪري ورتي ۽ جارج واشنگٽن آمريڪا جو صدر ٿيو ته پين آمريڪا ڇڏي انگلنڊ هليو ويو، جتي کيس انقلاب جي ٻوٽي جي آبياري ڪرڻي هئي، پر انگلنڊ هن لاءِ ڪو ڪارآمد مورچو ثابت نه ٿيو، انگلنڊ، آمريڪا کان بلڪل ڌار ملڪ هو، هتي ڪي آمريڪي انقلابي نه هئا، جن ڪنهن برطانيا کان آزاديءَ جي لاءِ هٿيار کنيا هجن، هي هڪ آزاد ۽ معاشي طور تي خوشحال ملڪ هو، سڄي دنيا جي بيٺڪن جي لُٽيل ملڪيت انگلنڊ کي مچائي مواڙ ۽ خوشحال ڪري ڇڏيو هو، ٻيو ته هتي سندس مخالف اڳ ۾ ٿي منظم ٿي چڪا هئا. هن جڏهن انگلنڊ ۾ ”انساني حق“ نالي ڪتاب لکيو ته هن جي خلاف هڪ طوفان برپا ٿي ويو، حڪمرانن نه رڳو ڪتاب تي پابندي وڌي، پر پبلشر کي غدار قرار ڏيئي جيل ۾ وجهي ڇڏيو ۽ ڪتب فروش پراسرار طور مرڻ لڳا، پين کي غدار قرار ڏنو ويو ۽ هن جي گرفتاريءَ جا وارنٽ جاري ڪيا ويا، حالتون ان سطح تي پهتيون جو پين کي ڦاسيءَ کان بچڻ لاءِ لنڊن مان ڀڄڻو پيو، برطانيا جي وزيراعظم وليم پٽ، ٿامس جي باري ۾ چيو، ”ٿامس پين چيو ته صحيح آهي، پر آئون ڇا ڪريان؟ هاڻوڪين حالتن ۾ جيڪڏهن آئون ٿامس پين جي خيالن کي هوا ڏيندس ته اسان جي ملڪ ۾ هڪ خوني انقلاب برپا ٿي ويندو.“
هاڻ ٿامس پين جي منزل فرانس هئي، جتي انقلاب اچي چڪو هو ۽ اُن انقلاب ٿامس پين جي زبردست آجيان ڪئي، کيس اعزازي شهريت ڏني ويئي ۽ فرانس وارن کيس هڪ ٻن نه پر چئن تڪن تان پنهنجي قومي اسيمبليءَ جو ميمبرچونڊيو، هيءَ اها ئي قومي اسيمبلي هئي، جنهن فرانس مان بادشاهت ختم ڪري فرانس کي ”رعيتي راڄ“ (ريپبلڪ) قرار ڏنو. هاڻ ٽام ان رعيتي راڄ جو شهري ۽ ان جي پارليامينٽ جو ميمبر هو، کيس فرانس جو آئين لکڻ جي لاءِ چيو ويو، هو پورو هڪ ڏهاڪو فرانس ۾ رهيو ۽ انقلاب فرانس سان قريبي طور تي جڙيل رهيو.
انقلاب فرانس دوران مئي 1789ع ۾ اسٽيٽ جنرل ڪانوڪيشن سان شروع ٿيو، عوام جي هجوم بادشاهت جي ظلم جي سڀ کان وڏي نشان ”باستيل“ تي قبضو ڪري ورتو، هاري، وڏيرن ۽ جاگيردارن جي خلاف اُٿي کڙا ٿيا، اشرافيه ۽ بوزروازي ڀڄڻ لڳا.چوٿين آگسٽ 1789ع تي فيوڊل رجيم جي خاتمي جو فرمان جاري ڪيو ويو، 26 آگسٽ تي ’شهري حقن‘ جو اعلان ڪيو ويو، شاهي ڪٽنب کي گرفتار ڪيو ويو، پئرس جو عوام جيلن ۾ ڪاهي پيو، جت هنن اشرافيه ۽ پادرين (مُلن) جو قتل عام ڪيو. اسيمبلي بادشاهت جو خاتمو ڪري رعيتي راڄ جو اعلان ڪري ڇڏيو. ٽام پين آئين ساز ڪميٽيءَ ۾ فرانس جي آئين لکڻ ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو، هن فرانس کي رعيتي راڄ بنائڻ جي حق ۾ ووٽ ڏنو، البت هن بادشاهه لوئيءَ کي موت جي سزا ڏيڻ جي خلاف ووٽ ڏنو، جيڪا ڳالهه اڳتي هلي سندس لاءِ مصيبتن جو سبب بڻي. جڏهن سندس مخالف جيڪوبنز اسيمبليءَ ڪودتا جي ذريعي اقتدار تي قبضو ڪيو ته کيس گرفتار ڪيو ويو ۽ مٿس جيڪي الزام هنيا ويا، انهن مان هڪ اهو به هو ته هن ’شاهه لوئي‘ کي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. جيل ۾ ٽام پين کي پنهنجو موت يقيني نظر اچي رهيو هو، هن فرانس ۾ آمريڪي سفير کان پنهنجي آزاديءَ جي سلسلي ۾ مدد گهري، پر هاڻ آمريڪا کيس وساري چڪو هو، جيتوڻيڪ آمريڪا صدارتي ڪرسيءَ تي سندس دوست جارج واشنگٽن ويٺل هو، پر جارج واشنگٽن کانئس اکيون ڦيري چڪو هو. ٽام پين لڳ ڀڳ هڪ سال تائين جيل ۾ موت جو انتظار ڪندو رهيو، پر ڀاڳ ڀلا هئس جو سندس مخالف رابس پائري جي حڪومت جو 27 جولاءِ 1794ع تي تختو اونڌو ڪيو ويو ۽ ٽام پين کي نه رڳو آزاد ڪيو، پر سندس اسيمبليءَ جي ميمبري به بحال ڪئي وئي، فرانس ۾ نيپولين اقتدار ۾ اچي چڪو هو، فرانس جو انقلاب وکري چڪو هو ۽ ٽام پين واپس آمريڪا وڃڻ جو فيصلو ڪيو، هن آمريڪا پهچي پنهنجي دوست ٿامس جيفرسن سان ملاقات ڪئي، جيڪو واشنگٽن جي جاءِ تي آمريڪا جو صدر هو، پر هاڻ آمريڪا سندس خدمتون وساري چڪو هو، ٿامس جيفرسن به کانئس ائين اکيون ڦيري ڇڏيون، جيئن واشنگٽن کانئس اکيون ڦيريون.
ٽام پين، 8 جون 1809ع تي وفات ڪئي ۽ کيس ماٺ مٺيءَ ۾ گمناميءَ جي حالت ۾ دفنايو ويو. اڄ آمريڪي پنهنجي آزاديءَ ۾ هن جي ڪردار کي تسليم نٿا ڪن ۽ کيس سُٺن لفظن سان ياد نٿو ڪيو وڃي. صدر روز ويلٽ کيس ”ننڍڙو گندو ملحد“ قرار ڏنو، حالانڪه هن پنهنجي ڪتاب ”دليل جو زمانو“ ۾ لکيو: ”آئون هڪ خدا تي يقين رکان ٿو ۽ بس، ۽ آئون هن حياتي کانپوءِ جي خوشيءَ جي اميد رکان ٿو.“
ٽام پين، پاڪستان جي مظلوم ماڻهن ۽ مظلوم قومن جي لاءِ ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ جي دريافت آهي ۽ ڊاڪٽر مري ٽام پين جي سوانح لکندي سندس سڄو ڪتابڙو ”ڪامن سينس“ به ترجمو ڪري ڪتاب ۾ شامل ڪري ڇڏيو آهي، آئون جڏهن به ڪو سُٺو ڪتاب پڙهندو آهيان يا ان تي تبصرو لکندو آهيان ته پڙهندڙن کي اهو مشورو ضرور ڏيندو آهيان ته هو به اهو ڪتاب پڙهن، پر هن ڀيري نوجوان دوستن کي نه رڳو اهو مشورو ڏيندس، پر مٿن زور به ڀريندس ته هو اهي ٻئي ڪتاب شاهه محمد مري جو ”ٿامس پين“ ۽ هاورڊ فاسٽ جو ”سٽيزن ٽام پين“ ضرور پڙهن، جنهن جو ترجمو پڻ ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ ئي ڪيو آهي.