سنڌي ڪهاڻيءَ جو سفر...!
سنڌي ادب جي ڇاپي هيٺ آيل پهرين ڪهاڻي منشي اُڌا رام ٿانور داس جي ”آکاڻي راءِ ڏياچ جي“ هئي. جيڪا 1822ع ۾ ديوناگري لپيءَ ۾ ڇپي. تنهن کانپوءِ جڏهن موجوده الفابيٽ ٺهي ته مٿينءَ ليکڪ منشي اُڌا رام ٿانور داس جي ڪهاڻين جو هڪ مجموعو ڇپيو. جنهن ۾ ”شهزادي اُملهه ماڻڪ جي ڪهاڻي“ به شامل هئي، جيڪا پڻ منشي صاحب صاف سنڌيءَ ۾ لکي. ڪن عالمن وري ميران محمد شاهه اولُ جي ڪهاڻي ”سنڌاتوري ۽ ڪڌاتوري جي ڪهاڻيءَ“ کي پهرين ڇپيل سنڌي ڪهاڻي چيو ۽ لکيو آهي، هنن ٻنهي ڪهاڻين جي لاءِ اهو چئي سگهجي ٿو ته اهي سنڌي ڪهاڻيءَ جي ڏس ۾ پيڙهه جي پٿر جي حيثيت رکن ٿيون.
سنڌي ادب ۾، جديد افساني يا ڪهاڻيءَ جي بنياد وجهندڙن ۾ لعل چند امر ڏنو مل جڳتياڻي، مرزا قليچ بيگ ۽ ٻيا اديب شامل هئا. جيتوڻيڪ انهن ڪهاڻين يا افسانن جو سٽاءُ اڄ جي ڪهاڻيءَ کان مختلف آهي، پر انهن جا لکيل افسانا يا ڪهاڻيون سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جي شروعاتي لکيل ڪهاڻين جو اهم سرمايو آهن.
سنڌيءَ ۾ صحيح معنيٰ ۾ افسانوي ادب شڪارپور مان 1932ع ۾ نڪتل ”سنڌو“ رسالي ۾ ڇپيل ملي ٿو... جيڪو ديوان بولچند ڪڍيو، انهيءَ رسالي کي جديد سنڌي ادب جي پيڙهه جو پٿر چئجي ته وڌاءُ ڪونهي. ”سنڌو“ رسالي جي اوائلي افسانه نگارن ۾ امر لعل هنڱوراڻي، نادر بيگ مرزا ۽ عثمان علي انصاريءَ جا نالا اچي وڃن ٿا، حقيقت ۾ انهن ٽنهي افسانه نگارن کي جديد سنڌي افساني جو باني چئي سگهجي ٿو.
1936ع ۾ ”انجمن ترقي پسند مصنفين“ جي ٺهڻ سان ننڍي کنڊ جي ٻين علائقن سان گڏ سنڌ ۾ به اُن جا اثر پهتا ۽ سنڌي ادب ان اثر کي دل کولي قبول ڪيو. سوڀي گيانچنداڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي، گوبند پنجابي، گوبند مالهي، شيخ اياز ۽ ٻين انهن ترقي پسند اثرن هيٺ ڪهاڻيون لکيون ۽ ترقي پسند ساهت کي وڌائڻ جي لاءِ گوبند پنجابي ”نئين دنيا ڪتاب گهر“ قائم ڪيو، جنهن پاران 1947ع ۾ ”نئين دنيا“ رسالو جاري ڪيو ويو. جنهن جو ايڊيٽر گوبند مالهي هو ۽ ان ئي ڪتاب گهر پاران ترقي پسند ڪهاڻين جو پهريون مجموعو ”ريگستاني ڦول“ شايع ڪيو ويو، جنهن ۾ سوڀي گيانچنداڻي، گوبند پنجابي، عبدالستار شيخ ۽ ٻين جون ڪهاڻيون شامل هيون. جيئن اردوءَ ۾ سجاد ظهير جي ڪهاڻين جي مجموعي ”انگاري“ ترقي پسند ساهت جي حوالي سان پنهنجا اثر ڇڏيا، تيئن ”نئين دنيا“، “مخزن“ ۽ ”ريگستاني ڦول“ سنڌ جي ترقي پسند ساهت ڌارا ۾ پنهنجا نمايان اثر ڇڏيا.
ورهاڱي کانپوءِ سنڌي هندو اديبن ۽ سنڌ جي وچولي طبقي جي لڏي وڃڻ سان سنڌي ادب ۽ سنڌي سماج ۾ وڏو خال پيدا ٿي پيو. جنهن جا اثر سنڌي ادب ۽ سنڌي سماج تي تمام گهڻي عرصي تائين رهيا.
ورهاڱي کانپوءِ، شروعاتي دور ۾ جن ڪهاڻيڪارن سنڌي ڪهاڻي کيتر ۾ پاڻ ملهايو، انهن ۾ شيخ اياز، محمد عثمان ڏيپلائي، اياز قادري، نجم عباسي ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. نجم عباسي واحد ڪهاڻيڪار هو، جنهن ورهاڱي کان اڳ لکڻ شروع ڪيو ۽ ورهاڱي کانپوءِ پنهنجي وفات تائين ڪهاڻيون لکندو رهيو. شيخ اياز جو لاڙو ڪهاڻيءَ کان وڌيڪ شاعريءَ طرف رهيو، پر سندس ڪهاڻين جو مجموعو ”سفيد وحشي“ سنڌي افسانوي ادب ۾ اهم حيثيت والاري ٿو. ورهاڱي کانپوءِ جي شروعاتي ڪهاڻيڪارن ۾ ثميره زرين، انيس انصاري، محمد حسن ڪروڙپتي، رشيده حجاب، ابن حيات پنهور، امينا هاليپوٽو، رعنا حيدرآبادي، قاضي اختر مورائي، ساقي سجاولي، شيخ عبدالرزاق راز، ابن الياس سومرو جا نالا اچي وڃن ٿا.
اڳتي هلي جمال ابڙي، شيخ حفيظ، غلام رباني، امر جليل، آغا سليم، رشيد ڀٽي، حميد سنڌي، غلام نبي مغل، طارق اشرف ۽ انهن کانپوءِ جي ٻين ڪهاڻيڪارن جي هڪ ڊگهي فهرست آهي، جن سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ پاڻ مڃايو.
ستر وارو ڏهاڪو، سنڌي ڪهاڻي جي حوالي سان ڪجهه نوان بحث کڻي آيو، انهن سالن ۾ يورپي ليکڪن ”سارتر“ ۽ ”ڪاميو“ کان متاثر ٿي ڪيترن ئي سنڌي ليکڪن ”جديديت“ جي اثر هيٺ لکڻ شروع ڪيو، جن ۾ ماڻڪ، مدد علي سنڌي، مشتاق شورو، شوڪت شورو، ممتاز مهر، اخلاق انصاري، ڪيهر شوڪت ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا، انهن ليکڪن پنهنجي ڪهاڻين ۾ فرد جي پيڙا ۽ ذاتي ڀوڳنائن جو اظهار ڪيو، جنهن تي ان وقت به گهڻو بحث ٿيو ۽ جديديت جي ان لهر جي رد ۾ محترم رسول بخش پليجي اسيءَ واري ڏاڪي ۾ ”سندي ذات هنجن“ ڪتاب لکي، جديديت جي ان لاڙي تي سخت تنقيد ڪئي، پر اها ڳالهه مڃڻي پوندي ته ان دور ۾ مٿين ليکڪن جون لکيل ڪهاڻيون سگهاري حيثيت رکن ٿيون، ان دور ۾ جن ٻين ڪهاڻيڪارن جا نالا ملن ٿا، انهن ۾ ملڪ آگاڻي، رزاق مهر، پرويز، رسول بخش درس، رسول ميمڻ وغيره اهم آهن.
1988ع ۾ ملڪ جي جمهوريت بحال ٿي ته ڪيترن ئي نون رسالن ۽ مخزنن جي اشاعت شروع ٿي، جن ۾ ”سهڻي“ رسالو به هو، جيڪو طارق اشرف مرحوم ٻيهر شايع ڪرڻ شروع ڪيو، طارق اشرف جي حوالي سان اها ڳالهه مشهور هوندي هئي ته هو ليکڪن کي ڄڻيندڙ هو ۽ هُن جي ٻين صنفن جي ڀيٽ ۾ ڪهاڻيءَ تي گهري نظر هوندي هئي، پنهنجي اڳينءَ دور جيان، هن ڀيري به ”سهڻي“ جي پليٽ فارم تان ڪيترائي نوان ڪهاڻيڪار متعارف ٿيا، جن ۾ طارق قريشي جو نالو اهم آهي، طارق قريشي جي پهرين ڪهاڻي ”نئون جانور“ سهڻي ۾ ئي شايع ٿي. طارق قريشي جا هيستائين ٽي ڪهاڻي ڪتاب ”پنجين موسم کانپوءِ“، ”صدي جو سفر“ ۽ ”ٽين اک“ شايع ٿي چڪا آهن، سهڻيءَ جيڪو ٻيو ڪهاڻيڪار متعارف ڪرايو، اهو خادم ٻگهيو هو، خادم ٻگهئيءَ سان حياتيءَ وفا نه ڪئي، نه ته هو سنڌي ڪهاڻيءَ جو وڏو نالو ٿي اُڀري ها.
اُن ئي دور جي آسپاس جن ٻين ڪهاڻيڪارن ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيون، انهن ۾ جان خاصخيلي، شبنم گل، عزيز ڪنگراڻي، عابد مظهر، غفور ميمڻ، ناهيد مغل، انور بلوچ، منظور قادر، بانو محبوب جوکيو، فرزانه شاهين، راز شر، رزاق سهتو، ايوب عمراڻي، وهاب سهتو، ضراب حيدر، الطاف ملڪاڻي، مظهر ابڙو، ذوالفقار ڪانڌڙو، منظور جوکيو، مجيب بڙدي، فياض چنڊ ڪليري، مراد قريشي ۽ ٻيا نالا نظر اچن ٿا.
انهن مان ڪيترن جا اڳتي هلي ڪهاڻين جا مجموعا به ڇپيا، جن ۾ جان خاصخيليءَ جو ”گم ٿيل ماڻهوءَ جو سفرنامو“ غفور ميمڻ جو ”جتي نينهن اُڇل“، عابد مظهر جو ”گم ٿيل محبتون“ ضراب حيدر جو ”سرحدن کان اڳتي“، شبنم گل جو ”اڻ ڄاتل شهر جو نقشو“، محمد انور بلوچ جو ”ڪپيل هٿ“، ذوالفقار ڪانڌڙي جو ”دريءَ وٽ بيٺل ڇوڪري“، ناهيد مغل جو ”ڪو ڪو جيون سواليا نشان“، مجيب بڙديءَ جو ”پيرن جي ڳولا ۾ نڪتل بوٽ“، عزيز ڪنگراڻي جو ”روڳ“، رزاق سهتي جو ”اڌ وهي“ ۽ مراد قريشي جو ”دل ڪليسا جي اڪيلي ڪنڊ آهي“ وغيره. انهن مان ذوالفقار ڪانڌڙي، مراد قريشي ۽ مجيب بڙديءَ جي ڪهاڻين تي ماڻڪ ۽ مشتاق شوري جو اثر نمايان آهي.
ويجهڙ وارن سالن ۾ ڪيترائي نالا ڪهاڻي لکندي نظر اچن ٿا، جن ۾ مشتاق ڀرڳڙي (جنهن 33 سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي، سندس ٻه ڪهاڻي ڪتاب ”پاڇي“ ۽ ”سفر“ ڇپيل آهن) محمد صديق منگيو، منور سراج، احسان دانش، عباس سارنگ، عبيد راشدي، رضوان گل، راجن مڱريو، ڊاڪٽر اعجاز سمون، ماڻڪ ڪنگراڻي، محمد هاشم حامي، فاطمه انصاري، شبانه سنڌي، آغا عمران پٺاڻ، اصغر گگو جا نالا سٺيون ڪهاڻيون لکندڙن ۾ ڳڻي سگهجن ٿا، انهن مان صديق منگيو جي ڪهاڻين جا ٻه مجموعا ”پکين جو وطن“ ۽ ”وجود جاعذاب “ پير عبيد راشدي جو ”ڳالهيون ڪندي ڪاڪ جون“ راجن مڱريو جو ”روين جو چهرو“، امر لغاري جو ”لٽ اوراٽي دنيا“ عباس سارنگ جو ”پکي اڏاڻا پيار جا“، سائين بخش رند جو ”ڪارو پاڻي“، ڊاڪٽر اعجاز سمون، شبانه سنڌي، ماڻڪ ڪنگراڻي، منور سراج وغيره جا ڪهاڻي ڪتاب ڇپجي مڃتا ماڻي چڪا آهن.
جيتوڻيڪ مختلف وقتن تي ”سنڌي ڪهاڻيءَ“ جي حوالي سان بحث مباحثا ٿيندا پي رهيا آهن، پر 1992ع ۾ محترم عبدالقادر جوڻيجي جي خيرپور ۾ ٿيل ڪهاڻي ڪانفرنس ۾ ڏنل راءِ کانپوءِ، جيتوڻيڪ بحث جي موضوع نئون رخ اختيار ڪيو، پر اهو اڄ به جاري آهي، عبدالقادر جوڻيجي چيو هو، ”مان ٻاهرينءَ ادب ۾ ڪهاڻيءَ جو ابو چيخوف کي سمجهندو آهيان، عالمي طرح هن جهڙي ڪهاڻي، ڪوئي نه لکي سگهيو. اردوءَ ۾ سعادت حسين منٽوءَ تي اچي ڪهاڻي بيهي ٿي وڃي، اهڙي نموني سنڌي جو وڏو ڪهاڻيڪار نسيم کرل ٿو سمجهان، مختصر ڪهاڻي جي باري ۾ منهنجي راءِ اها آهي ته عالمي طور تي ٻاهرينءَ ڪهاڻيءَ کي ٽي بي ٿي پئي. چيخوف سان گڏ ان جو انت ٿي ويو، اردو ڪهاڻي گهڻو شراب پي خودڪشي ڪري ڇڏي ۽ سنڌي ڪهاڻيءَ کي گولي هنئي ويئي“.
مٿينءَ مختصر بيان جي روشنيءَ ۾ اهو چئي سگهجي ٿو ته جديد سنڌي ڪهاڻيءَ جو سفر جيڪو ”نادر بيگ مرزا“ کان شروع ٿيو ۽ انيس انصاري ۽ ٻين ان سفر ۾ پنهنجي پنهنجي حصي جو پنڌ ڪيو، سو اڄ به جاري آهي ۽ سدا جاري رهندو.
(7 جون 2008ع تي ڪراچي يونيورسٽي جي سنڌي شعبي ۽ انيس انصاري اڪيڊميءَ پاران ڪوٺايل ڪهاڻي ڪانفرنس ۾ پڙهيو ويو)