کاٻي ڌر کان موڪلاڻي
دنيا ۾ ائين ٿيندو رهيو آهي ته ڪيترن ئي اهڙن ماڻهن جن نظرياتي سياست ڪئي ۽ پنهنجي فڪر جي آبياري ۽ واڌ ويج ۾ پنهنجي عمر ڳاري ڇڏي، تڪليفون برداشت ڪيون، انهن اڳتي هلي ان ئي فڪر ۽ نظريي کي الوداع چئي ڇڏيو ۽ پوءِ ان فڪر ۽ نظرئي کي الوداع چوڻ جي سببن بابت ڪتاب لکيا ۽ پنهنجو موقف بيان ڪيو، پروفيسر جمال نقوي به اهڙن ئي ماڻهن مان آهي، جنهن جو ڪتاب Leaving The Left Behind (کاٻي ڌر کان موڪلاڻي) ڇپجي مارڪيٽ ۾ آيو آهي ۽ هاڻ بحث مباحثي جو موضوع بڻجندو پيو وڃي. جمال نقويءَ ان ڪتاب ۾ پنهنجي نظرياتي، سياسي فڪري تبديلي جي سفر کي بيان ڪندي سوشلزم يا کاٻي ڌر کي الوداع چوڻ ۽ توبه تائب ٿيڻ جي ڪهاڻي بيان ڪئي آهي.
پروفيسر جمال نقوي ڪنهن زماني ۾ پاڪستان ۾ کاٻي ڌر جو اهم نالو ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي اهم اڳواڻن ۾ ڳڻيو ويندو هو، ”جمال نقوي“ جو جنم گڏيل هندستان جي شهر الهه آباد ۾ ٿيو ۽ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ پاڪستان هليو آيو ۽ پنجاهه واري ڏاڪي ۾ کاٻي ڌر سان سلهاڙجي هو، ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان ۾ فيصلي سازيءَ جي اعليٰ ترين عهدي پولٽ بيورو جو ميمبر رهيو، ڪيترائي ڀيرا جيل ۽ گرفتاريون به سٺائين. 1979ع ۾ غداري ۽ بغاوت جي الزام ۾ گرفتار ٿيو، اهو ڪيس پوءِ ”ڄام ساقي ڪيس“ طور مشهور ٿيو، ان ئي ڪيس جي هڪ ملزم نذير عباسيءَ رياستي تشدد سبب شهادت ماڻي، ان ڪيس ۾ پوءِ ملڪ جي ڪيترن ئي اهم شخصيتن محترمه بينظير ڀٽو، ولي خان، مير غوث بخش بزنجي ۽ ٻين فوجي ڪورٽ ۾ اچي ملزمن جي بي گناهيءَ جي شاهدي ڏني هئي، ان ڪيس ۾ جمال نقوي، سهيل سانگي، بدر ابڙو، شبير شر ۽ ٻيا شامل هئا، جن کي ايمنسٽي انٽرنيشنل ’ضمير جو قيدي‘ قرار ڏنو. هتي ان ڳالهه جو اضافو ڪندس ته ان ڪيس ۾ شامل سڀئي ملزم ڄام ساقيءَ سميت ڪميونسٽ پارٽي ۽ جهڙوڪر کاٻي ڌر کان ئي ڌار ٿي ويا، پر انهن مان ڪنهن به جمال نقويءَ وانگر، انهيءَ موڪلاڻي جي سببن تي نه لکيو آهي.
جمال نقوي ان دور ۾ کاٻي ڌر جي اندر نظرياتي ۽ گروهي ڇڪتاڻ ۾ پڻ شريڪ رهيو ۽ کيس نظرياتي ڪٽر پڻي جو استعارو سمجهيو ويندو هو. ڄام ساقي ڪيس جي خاتمي ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ سان چئن ڏهاڪن جي وابستگيءَ کان پوءِ کيس پهريون ڀيرو سوويت يونين وڃڻ جو موقعو مليو، بقول سندس ته اشتراڪي جنت جي زمين تي سياسي، نظرياتي ۽ تمدني مشاهدا سندس لاءِ اهڙا ته خوفناڪ نظرياتي ۽ ذهني تجربا هئا، جو هو پنهنجو دورو مختصر ڪري ٻن هفتن کان پوءِ پاڪستان موٽي آيو ۽ انهن سوالن تي پوري ديانتداريءَ مان سوچيو ۽ پنهنجي سياسي ۽ نظرياتي وابستگيءَ تي نئين سر غور ڪيو ۽ پنهنجي ضمير جي اڳيان مزاحمت ڪري نه سگهيو ۽ ڪميونزم کي خير باد چئي ڇڏيائين. جمال نقويءَ جي مٿين ڳالهه پڙهي جيڪو پهريون سوال ذهن ۾ اچي ٿو ته ڇا اهو ممڪن آهي ته ٻن هفتن جي شيڊولڊ دوري ۾ کيس سوويت نظام جي سياسي، سماجي ۽ تمدني مشاهدي جو گهرائيءَ سان اڀياس ڪرڻ جو موقعو مليو هجي، اهو ممڪن نٿو لڳي، ڪو به باشعور ماڻهو جمال نقويءَ جي ان ڳالهه سان سهمت نه ٿيندو.
جيتوڻيڪ ماضيءَ ۾ ائين ٿيندو رهيو آهي ته دنيا جي ڪيترن ئي مشهور ماڻهن سويت يونين جو دورو ڪرڻ کان پوءِ واپس موٽي اچي سوويت نظام جي خرابين بابت لکيو ۽ ڪميونزم سان پنهنجي وابستگيءَ تي نظرثاني ڪئي، انهن ۾ لوئي فشر، آندري زيد، آرٿر ڪوئسلر ۽ رالف رسل وغيره شامل آهن، جن جي دانشوراڻي حيثيت عالمي ليول تي مڃيل هئي، خود برٽنڊ رسل به سوويت سوشلزم تي تنقيد ڪئي ۽ پنهنجو هڪ انسان دوست نظريو پيش ڪيو ۽ انهن سڀني اسٽالن جي حمايت کان هٿ کنيو ۽ سندس ظلمن جي مذمت ڪئي، خود خروشچيف به سوويت نظام جي اڪثر خرابين ۽ ظلمن جو ذميدار اسٽالن کي قرار ڏنو، پر انهن سڀني دانشورن ڪميونزم جي آئيڊيالاجيءَ کي بحيثيت نظرئي جي رد نه ڪيو، البت هنن جنهن طريقي سان اهو سوويت يونين ۾ لاڳو ڪيو ويو. ان تي ناپسنديدگيءَ جو اظهار ڪندي، اُن جي خراب اثرن تي ڳالهايو، اڳتي هلي سوويت يونين جو خاتمو به انهن ئي خرابين جي ڪري ٿيو.
سوويت نظام جي خرابين تي لکندي اڪثر نقاد اهو وساري ويهندا آهن ته ان نظام ۾ خرابيون يا نقص ضرور هئا، پر صحت، تعليم، رهائش، روزگار وغيرهه مهيا ڪرڻ رياست جي ذميواري هئي ۽ رياست اهي ذميواريون پوريون ڪرڻ ۾ ڪامياب وئي. ان ئي نظام ۾ پوڙهن، معذورن ۽ رٽائرڊ ماڻهن لاءِ اولڊ ايج هائوس هئا ۽ سندن لاءِ گذارا الائونس ۽ ٻين سهولتن جو بندوبست هو، جنهن سبب هو پنهنجا آخري ڏينهن سکيا ۽ آرام سان گذاريندا هئا، ان ئي نظام تحت سڄي دنيا جي ڪامريڊن جي ٻارن جي تعليم لاءِ سوويت يونيورسٽين ۾ تعليم جو بندوبست هو، جنهن تحت ڪيترن ئي پاڪستاني ڪامريڊن جي ٻارن به اُتي وڃي تعليم پرائي، اها سوويت رياست ئي هئي، جنهن سبب آمريڪي سامراج جي نڪ ۾ ناڪيلي پاتل هئي ۽ هو اڄ جيان دنيا ڀيليندو نه وتندو هو. سوويت يونين ۾ اگهن تي ڪنٽرول هو ۽ ضرورت جون شيون مناسب نموني ملي وينديون هيون، محنت، پورهئي، علم ۽ ادب جو قدر هو، دنيا ۾ سڀ کان گهڻا ڪتاب سوويت يونين ۾ ڇپجندا هئا ۽ اهي سستي اگهه تي وڪرو ڪيا ويندا هئا ۽ دوست ملڪ کي به موڪليا ويندا هئا، ان ئي دور ۾ سوويت يونين سائنس جي ميدان ۾ وڏي ترقي ڪئي ۽ پهريون انسان جيڪو خلا ۾ ويو اهو سوويت خلاباز ”يوري گگارين“ هو خلائي ميدان ۾ به سوويت يونين ڪيترائي معرڪا سر ڪيا، ڪير ٻڌائي سگهندو ته سوويت يونين جي خاتمي کان پوءِ روس سائنس جي ميدان ۾ ڪيترو اڳتي وڌيو آهي، اهي سڀ سوشلزم جون برڪتون هيون، وڏي ڳالهه ته سوويت يونين جو وجود سڄي دنيا جي مظلوم قومن ۽ پيڙهيل طبقن لاءِ وڏو ڏڍ هو. ايمانداريءَ جي تقاضا اها آهي ته سوويت دور جي خامين تي ڳالهائيندي اُن جي خوبين تي به ليکڪ کي لکڻ گهرجي.
سوويت نظام جي خرابين ۽ سوويت يونين ۾ جنم وٺندڙ اشتراڪي اسٽيبلشمينٽ جي غلطين ۽ ڪردار جي باري ۾ جڳ مشهور برطانوي دانشور رالف رسل به پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ گهڻو ڪجهه لکيو ۽ بحث ڪيو آهي ۽ هن پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ سوويت نظام ۽ پارٽي پاليسين تي پڻ تنقيدي نظر وڌي آهي، ۽ ڪميونسٽ پارٽي ڇڏڻ جي باوجود به هو وري به ان ڳالهه تي قائم آهي ته ڪميونزم ئي انسان دوست نظريو آهي، هو لکي ٿو: ”آئون سورهن سالن جي عمر ۾ ڪميونسٽ ٿيس ۽ اڄ به پاڻ کي ڪميونسٽ سڏرائڻ تي مطمئن آهيان، اُن هوندي به ته آئون انهن ڏکين تجربن مان گذريس، جيڪي 1946ع کان پوءِ ڪميونسٽ تحريڪ ۽ سوويت يونين جي ڪرپشن ۽ اُن جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ زوال جي صورت ۾ سامهون آيا، انهيءَ جو ڪارڻ اهو آهي ته آئون اڄ به انهن انسان دوست قدرن ۾ يقين رکان ٿو، جن مونکي ڪميونسٽ بڻايو، آئون مڃان ٿو ته سڄو ڪميونزم نه رڳو انهن قدرن تي يقين رکي ٿو، جن مونکي ڪميونسٽ بڻايو، بلڪ اهو انهن ئي قدرن جي منطقي ارتقا آهي، منهنجي نظر ۾ اهو فقط هڪ سياسي نظريو ڪونهي پر هڪ فلسفو آهي، جنهن منهنجي زندگي ۽ ڪم جي هر پهلوءَ جي تعمير ۽ رهنمائي ڪئي آهي.“
رالف رسل جي مٿين لفظن جي روشنيءَ ۾ جمال نقوي ۽ سندس خيالن کي پرکبو ته محسوس ٿيندو ته جمال نقويءَ ڪڏهن ڪميونزم کي سمجهيو ئي نه هو.
ڪتاب ۾ پروفسر جمال نقوي پنهنجن ڪيترن ئي ساٿين جي لاءِ بي باڪ راءِ لکي آهي، جن ۾ مير ٿيٻو ۽ امتياز عالم به شامل آهن، امتياز عالم لاءِ ته هن لفظ ’انفينٽيٽري‘ استعمال ڪيو آهي ۽ اهو به لکيو اٿس ته هن امتياز عالم جي حرڪتن سبب کيس پارٽيءَ مان ڪڍرائي ئي سُک جو ساهه کنيو.
جيئن مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي ته پروفيسر جمال نقوي چار ڏهاڪا پاڪستان جي کاٻي ڌر جي سياست ۾ اهم ڪردار رهيو، لازمي آهي ته سندس شخصيت کان سوين نوجوان متاثر ٿي سندس فڪري رهنمائيءَ ۾ اڳيان وڌيا هوندا ۽ انهن اهڙي بهتر سماج جي اڏاوت جي خواب جي ساڀيان واسطي جدوجهد ۾ شامل ٿي، تڪليفون سٺيون هونديون، جيل ڪاٽيا هوندا ۽ نذير عباسيءَ جهڙن پروانن ته پنهنجي جان به قربان ڪري ڇڏي، انهن قربانين جي پويان جمال نقويءَ کان متاثر ٿيڻ به هو. ڪتاب ۾ جمال نقوي لکيو آهي ته ”منهنجي سڄي زندگي ناڪام رهي.“ اهو ته ٺيڪ، پر ڪتاب ۾ ڪٿي به جمال نقويءَ پنهنجي زندگي اجائي وڃڻ اعتراف ڪندي انهن ڪارڪن کان معافي نه ورتي آهي، جن جون زندگيون سندن سياسي غلطين ۽ غلط تجزين جي ڪري تباهه ٿي ويون. جمال نقوي ته وري به 6 سال جيل ڪاٽڻ کان پوءِ ٻيهر پنهنجي پروفيسريءَ تي بحال ٿيو ۽ ڪيس جي خارج ٿيڻ کان پوءِ رهيل بقايائون به مليس، رٽائرڊ مينٽ ۽ پينشن جو حقدار ٿيو، پر انهن شهيد ٿيندڙ ۽ زندگيون برباد ڪندڙ ڪارڪنن جو اهو حق ته ضرور ٿئي ٿو ته ليکڪ انهن کان گهٽ ۾ گهٽ معافي ته ضرور وٺي.