ناظم حڪمت سان گڏ جيل ۾!
ترڪي جو عظيم شاعر ناظم حڪمت به اهڙن ئي شاعرن ۽ اديبن مان هو، جيڪو پنهنجن خيالن ۽ نظرين سبب وقت جي ترڪ حڪومت جي عتاب جو نشانو بنيو ۽ هڪ ڪوڙي ڪيس ۾ سزا طور، زندگيءَ جا ويهه سال قيد ۾ ڪاٽيائين.ناظم حڪمت جيڪو، شاعر هو، مصور هو، اديب هو تنهن جي آواز کي گهٽڻ ، سندس فڪر ۽ سوچ کي دٻائڻ لاءِ کيس جيل جي ديوارن پويان واڙيو ته ويو، پر وقت گذرڻ سان گڏ سندس ئي سوچون ، سندس ئي خيال شعرن جي صورت ۾ زمان ۽ مڪان جو حدون اورانگهي سڄي انسان ذات جي دل جي ڌڙڪن ۽ اثاثو بنجي ويون، ناظم حڪمت کي 1938ع م ملٽري اڪيڊمي جي هڪ گروپ سان گڏ گرفتار ڪيو ويو، مٿس اهو الزام هنيو ويو ته هو بحريا ۾ کاٻي ڌر جي سرگرمين کي وڌائي رهيو آهي، جيتوڻيڪ اهڙيون ڪي شاهديون به نه هيون، پر پوءِ به کيس بغاوت جي الزام ۾ 28 سالن جي سزا ڏني ويئي ۽ کيس 1950ع ۾ تڏهن وڃي آزادي نصيب ٿي، جڏهن حڪومت پاران عام معافي جو اعلان ڪيو ويو، آزاد ٿيڻ کان ترت پوءِ ترڪيءَ جي حالتن کي نظر ۾ رکندي، ناظم حڪمت سوويت يونين هليو ويو، هن 3-جون 1963ع تي وفات ڪئي، ناظم حڪمت جي شاعريءَ جا ڪيترائي مجموعا ڇپيا ۽ بندش هيٺ آيا.
جڏهن ناظم حڪمت جيل ۾ هو ته هڪ ٻيو ترڪ اديب ’اورحان ڪمال‘ به جيل ۾ واڙيل هو، اورحان ڪمال کي 1939ع ۾ پنهنجي سياسي نظرين جي ڪري پنج سال قيد جي سزا ڏني ويئي هئي، ان سزا جو هڪ وڏو حصو هن ناظم حڪمت سان گڏ ترڪي جي بروصه جيل ۾ گذاريو، اورحال ڪمال تي سندس ساٿي فوجين الزام هنيو هو ته سندس سامان مان روسي اديب مئڪسم گورڪي جو هڪ ڪتاب، مارڪسٽ نظرين جي باري ۾ ڪجهه اخبارن جون ڪٽنگون ۽ ناظم حڪمت سان منسوب ڪجهه نظم مليا هئا، بروصه جيل پهچندڙ اورحان ڪمال ۽ ناظم حڪمت ٻئي مختلف پسمنظر جا حامل هئا، پر ٻنهي جي گرفتاري ۽ ڪيسن ۾ ڪيتريون ئي هڪجهڙايون هيون، گرفتاري کانپوءِ ٻنهي تي فوجي عدالتن ۾ ڪيس هلايا ويا، اورحان ڪمال پنهنجي سزا جا پنج سال مڪمل طور تي ڪاٽيا ۽ 1943ع ۾ آزاد ٿيو، اورحان ڪمال ڪيترائي ناول ۽ ڪهاڻين جا ڪتاب لکيا، جيل ۾ رهڻ جي دوران ناظم حڪمت سندس ادبي استاد جي حيثيت اختيار ڪري ويو هو، جيل مان نڪرڻ کانپوءِ اورحان ڪمال ناظم حڪمت سان جيل ۾ گڏ گذاريل گهڙين تي مشتمل ڪتاب IN JAIL WITH NAZIM HAKMAT لکيو، ناظم حڪمت جي بروصه جيل جي اچڻ کانپوءِ جيل ۾ گڏ گذاريل اورحان ڪمال، ناظم حڪمت جي رضامندي سان مٿس لکڻ شروع ڪيو، اورحان ڪمال بعد ۾ اهي لکڻيون ڪتابي صورت ۾ ڇپائڻ ٿي چاهيون، پر بدقسمتيءَ سان اهي محفوظ رهي نه سگهيون، اڳتي هلي اورحان ڪمال پنهنجي يادگيرين جي سهاري، انهن ڏينهن جيل ۾ جيڪو ڪجهه وهيو واپريو هو ۽ پنهنجي بچي ويل جيل ڊائري جا ڪجهه صفحا ۽ ناظم حڪمت جا ڏانهنس جيل مان لکيل خط گڏي IN JAIL WITH NAZIM HAKMAT جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپرايو. ڪتاب ۾ ڪمال جيل ۾ ناظم جي روزاني ڪاروهنوار ۽ گذاريل گهڙين کي ڏاڍي باريڪ بينيءَ سان مشاهدو ڪيو ۽ پوءِ لکيو آهي، هڪ هنڌ هو ناظم حڪمت جي باري ۾ لکي ٿو ”هو انسانن سان ڏاڍي محبت رکندو هو، ايستائين جو هن ان کي هڪ ” مذهب“ جو درجو ڏيئي ڇڏيو هو، خاص طور تي ٻار- ناظم پنهنجي نظرين تي يقين رکندو هو، هو انهن ماڻهن جي حد کان وڌيڪ عزت ڪندو هو، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن مقصد تي يقين رکندا هئا، پوءِ ڀلي اهو مقصد کڻي ڪهڙو به هجي.“ هڪ ٻئي هنڌ هو لکي ٿو ” ناظم پنهنجي ڀرپاسي جي ماڻهن جي مدد ڪندي ڏاڍي خوشي محسوس ڪندو هو، ماڻهو اُن ڳالهه کي محسوس ڪندا هئا ۽ اڪثر ڪري کانئس پئسا اڌارا گهرندا هئا، جيتوڻيڪ گهڻو ڪري وٽس به پئسا نه هوندا هئا ته به هو ٻين ماڻهن کان اڌارا وٺي به انهن ماڻهن کي ڏيندو هو، جن کانئس مدد گهري هوندي هئي، اها ڳالهه ايتري ته وڌي جو مون کي ياد آهي ته سندس جيل جا نگران به قرضي هوندا هئا.“ اورحان ڪمال ناظم حڪمت جي ذهني پختگي جي باري ۾ لکي ٿو ” هن مونکي سيکاريو ته دنيا کي ۽ شين کي سندن مخصوص اسلوب جي ڍانچي جي اندر ڪيئن ڏسجي، ماڻهو جيڪي اسانجي دور ۾ رهن پيا، ماڻهو جيڪي پنهنجي آسپاس کي ڏسي سگهن ٿا، انهن جو هن دنيا مان ، جنهن ۾ هو رهن پيا، متاثر ٿيڻ اڻ ٽر آهي، ان ڳالهه جو علم هئڻ اهم ڳالهه آهي ته شين کي ڪيئن ڏسجي جيڪي ڪجهه اوهين ڏسڻ چاهيو ٿا، اهو رڳو اُن صورت ۾ ڏسي سگهو ٿا جڏهن اوهانکي خبر هجي ته انهن کي ڪيئن ڏسڻ گهرجي، اِها اُها ڳالهه هئي جيڪا ناظم حڪمت مونکي سيکاري.“
ناظم حڪمت هڪ همدرد انسان هو ۽ کيس پنهنجي نظريي ۽ مقصد جي سچائيءَ تي مڪمل ڀروسو هو، هن ڪتاب مان اسانکي اها ڳالهه به معلوم ٿئي ٿي ته ناظم جڏهن آزاد هو ته هو ڪنهن قهوي خاني ۾ هليو ويندو هو ۽ ان ۾ ويٺل سڀ کان غريب شخص جي سامهون ويهي پنهنجا سڀ پئسا ڪڍي هن جي سامهون رکندو هو، کيس به پنهنجا پئسا ڪڍڻ لاءِ چوندو هو، اهو همراهه پئسا ٻاهر ڪڍندو هو، جيڪي ڪجهه سڪا ئي هوندا هئا ۽ پوءِ ناظم هن جي پئسن سان پنهنجا پئسا گڏي چوندو هو ” هاڻ اهي پئسا پاڻ ۾ برابر جيترا ورهايون ٿا.“ ( هو ان عمل جي ذريعي ڪهڙي نه سادي ۽ سڌي انداز ۾ سوشلزم جي تعليم ڏيندو هو)
ناظم بنيادي طور شاعر هو ۽ شاعريءَ جي باري ۾ سندس ڪهڙا ويچار هئا، اورحان ڪمال لکي ٿو ” ناظم چوندو هو شاعري دراصل پنهنجي خيالن جو هنرمنداڻو ۽ ماهراڻو اظهار آهي.“ هڪ ٻئي هنڌ لکي ٿو ته ” شاعري جي پرک جي معاملي ۾ ناظم جي لاءِ سڀ کان وڏو معيار ” عوام “ هو، هو اڪثر چوندو هو، ”هڪ مقبول فنڪار جي لاءِ سڀني کان وڌيڪ اهم ڳالهه اها آهي ته کيس عوام سمجهي سگهي ۽ ان لاءِ اهو ضروري آهي ته هو عوامي فنڪار هجي.“