مڙس مٿير
پيارا ٻارو! اهو سمن جي حڪومت جو دور هو، جن 1351ع کان 1519ع تائين حڪومت ڪئي. هن خاندان جو اٺون حاڪم ڄام بابينو (ثاني) هو، جيڪو ڄام خيرالدين بن ڄام تماچيءَ جو پٽ هو. هن سنڌ تي 15 ورهه ڏاڍي شان ۽ شوڪت سان راڄ ڪيو. ساموئيءَ جو شهر به هن ٻڌايو هو.
ڄام بابيني جي دور ۾ فيروز شاهه تغلق، اندر جي باهه اجهائڻ لاءِ ۽ سنڌين کان محمد تغلق جي شڪست جي بدلي وٺڻ لاءِ سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو. خزانن جا منهن کوليائين. سپاهين تي انعامن اڪرامن جون نوازشون ڪيائين. بزرگن جون زيارتون ڪري دعائون پنيائين ۽ اڳواٽ، خير خيراتون ڪري فتحيابي لاءِ ڏاڍا جتن ڪيائين.
هڪ ڏينهن نيٺ هي هندستان جو بادشاهه 90 هزار سوار، 84 هزار پيادا ۽ 480 هاٿي ساڻ ڪري سنڌ ڏانهن روانو ٿيو. واٽ تي حضرت فريد شڪر گنج جي چانئٺ چمي ۽ منت گهري هو سنڌ جي حدن ۾ داخل ٿيو. سڀ کان اڳ فوج کي حڪم ڏنائين ته سنڌو درياءَ جي ڪناري تي، جيڪي به ٻيڙيون آهن، سي قبضي هيٺ آنديون وڃن. اهڙي طرح سنڌي مهاڻن جون هڪ هزار ٻيڙيون ناحقي کسجي ويون. جڏهن ڄام بابيني کي اها خبر پئي ته هن کلئي ميدان ۾، دهليءَ جي انهي اٿاهه لشڪر سان جنگ جوٽي. سنڌ واسين جي همت، جوانمردي، شجاعت ۽ دليري فيروز شاهه جي اٽڪل سوا لک فوج کي اهڙا ته ٽوٽا چٻايا، جو دهلي جي هن ساري چونڊ لشڪر جي چيلهه ئي ڀڄي پئي. لاچار شهنشاهه هند، هڪ جنگي ڪائونسل سڏائي اعلان ڪيو ته ”منهنجو ارادو آهي ته هتان واپس موٽان ۽ گجرات هلي نيون فوجون تيار ڪريان ۽ جيستائين هنن سنڌين کي آڻ نه مڃائي اٿم، تيسين مون تي آرام حرام آهي.“ هن لڙائي ۾ سنڌين جيڪا بهادري ڏيکاري، ان لاءِ فيروز شاهه جو خاص درٻاري شمس سراج عفيف ”تاريخ فيروز شاهي“ ۾ لکي ٿو: ”سنڌ جا ماڻهو بهادر، انجام جا پڪا، جنگ جا ڪوڏيا ۽ ديس جي حب ۾ دل ۽ دولت لٽائڻ واري جذبي سان سرشار آهن. اهي ڏاڍي شان شوڪت سان، هر وقت لڙائي لاءِ تيار رهندا آهن، سڀ مڙس مٿير آهن. سندن مڙسي ۽ مردانگي جي سڄي جهان کي خبر آهي، هر جوان زور ۽ طاقت ۾، پنهنجي زماني جو رستم آهي.“
جڏهن هي شاهي فوج، ناڪام ٿي واپس موٽي، تڏهن هنن پوئتان پنهنجي بچاءَ لاءِ بنگال جي نواب ظفر خان کي سندس بنگالي فوج سميت مقرر ڪيو ۽ پنهنجي لاءِ ڪي سنڌي ماڻهو، سونهان ڪري زوري کنيا ته جيئن اهي کين گس ڏيکارين. انهن سنڌي سونهن کين رولي رولي ڪونجي رڻ ۾ آڻي ڇڏيو. اتان جو پاڻي تمام کارو هو ۽ اڳتي وڃڻ جي واٽ به تمام ڏکي هئي. شهنشاهه جڏهن اها حالت ڏٺي، تڏهن ڏاڍو پريشان ٿيو ۽ سنڌين کي گهرائي کانئن پڇيائين: ”اوهان اسان کي هت ڇو آندو آهي.“
سنڌي سوڍن جواب ڏنو ته: ”اوهين اسان جي ساڻيهه ۽ ساڻيهين جا دشمن آهيو ۽ اسان کان آزادي جي نعمت کسي غلام بڻائڻ آيا آهيو، ان ڪري اوهان کي اهڙي هنڌ وٺي آيا آهيون، جتان ڪو به زندهه ڪو نه بچندو. اها خاطري اٿئون ته پڪ اوهين اسان کي جيئرو ڪو نه ڇڏيندا، پر اها ڪا وڏي ڳالهه ڪا نه آهي. اسان جي قربانين جي ڪري، اسان جي پياري ڏيهه تان ڏرت ٽري ويندو، هيءَ جان ديس تان گهوري ته به ٿوري، اوهان جلد مري ويندؤ ۽ سنڌ کي فتح ڪرڻ جو اوهان جو خواب ڪڏهن به پورو ڪو نه ٿيندو.“ فيروز شاهه اهو جواب ٻڌي باهه ٿي ويو ۽ سڀني سنڌين کي دردناڪ نموني قتل ڪرائي ڇڏيائين. رڻ ۾ بادشاهه جو لشڪر ڏاڍو حيران ٿيو، بک، اڃ، ڪمزوري ۽ بيماري سندن حال هيڻو ڪري وڌو. هنن پنهنجو قيمتي سامان بيابان ۾ ڦٽو ڪري ڇڏيو ۽ ڪيترو ئي لشڪر بک وگهي مري ويو. سندن سواريءَ جا جانور به گهڻي ڀاڱي اتي ختم ٿي ويا. هوڏانهن دهلي ۾ هُل پئجي ويو، چئي: ”شهنشاهه پاڻ ته مئو پر فوج به چٽ ڪيائين.“
جيڪي هندستاني سورما، سنڌ ۾ موجون ماڻن لاءِ هندستان کان پڳون ٻڌي، وڏي رعب تاب سان نڪتا هئا، تن جي گهرن ۾ روڄ شروع ٿي ويو. جيڪي ٻين جي گهرن ۾ ماتم وجهڻ آيا هئا، تن جو پنهنجو گهر ماتم ڪدو بڻجي ويو. بادشاهه ڇهن مهينن جي رولڙي کانپوءِ فقيري حالت ۾ گجرات پهتو. جتان جي حاڪم تي ڇوهه ڇنڊيندي سندس جاگير ضبط ڪيائين ۽ جيئن تيئن دهلي پهچي، مس مس اتي وڃي دم پٽيائين.
ٻارو، ڏٺوَ ڪيئن نه سنڌ جي سورهين، پنهنجي جان جي قرباني ڏيئي پنهنجي پياري ديس کي، ڌارين جي غلاميءَ کان بچايو. اسان جي تاريخ اهڙن ڪيترن ئي سرويچن جي ڪارنامن سان ڀري پئي آهي. شل اوهين پنهنجن وڏڙن جي ڪارگذارين مان ڪجهه سکي سگهو.