سوني جهرڪي
ڀائرو، هي هڪ تاريخي حقيقت آهي ته اسانجي سنڌ ۾ سون ايترو ته جهجهو هوندو هيو جو هتان ٻاهر به موڪليو ويندو هيو ۽ ان جهڙو خالص ۽ نج سون ٻيو ڪٿي به نه لڀندو هيو. سمير جي ڪتبن ۾ آيل آهي ته، ”هت سنڌ مان سون جا جهاز، ڀرجي لنگر اچي هڻن ٿا.“ داراول (482 کان 522 ق.م) جڏهن پراڻي زماني ۾،سنڌ تي ڌاڪو ڄمايو ته هتان ڍل طور، هر سال 3 سؤ يلنٽ سون (جيڪو اڄ 5 ڪروڙن جو ٿئي) ٻن صدين تائين وصول ڪري ايران موڪليندو هو. حضرت سيلمان هڪ تجارتي معاهدي هيٺ، هر ٽئين سال ٻين شين کان سواءِ سون به جهجهي انداز ۾ حاصل ڪندو هيو. حضرت موسى جي دور ۾، اوفير شهر سون جي پيدائش ڪري مشهور هيو. جيئن ته اوفير سون جو هم معنى لفظ آهي. ان ڪري محققن جو رايو آهي ته، اوفير سنڌ جو پورو نالو هيو. رگ ويد جي زماني ۾ سنڌ جو سڪو سونو هوندو هيو جنهن کي نشڪ چوندا هيا. هنجو وزن 14 ماسا يا سوا تولو هو. مرد ۽ عورتون وڏي وزن وارا سونا هار پائينديون هيون.
ايران جي حاڪم سائرس اعظم (858-530ق.م) بابل کي فتح ڪري هندي ڏي سمند تائين رهندڙ قومن تي قابض ٿي ويو اهڙي طرح مهراڻ جي سموري ماٿري سندس قبضي ۾ اچي ويئي. هن کي سنڌ مان ڏهن لکن پائونڊن کان وڌيڪ ڍل ملندي هئي، جيڪا سموري سون جي صورت ۾ اڳاڙي ويندي هئي. هن جيڪو واپاري سڪو جاري ڪيو، ان ۾ نِجَ سنڌي سون هيو، ان سڪي جو وزن 30 اگرين هيو. ان ڪري ان سڪي جو ساري دنيا ۾ وڏو مان هيو. ايلم، ميڊيا ۽ بابن وارا سنڌ ۾ اچي سون خريد ڪندا هيا. سنڌ جون سون ايڪتانا سوسا ۽ بابل جي خزانن ۾ جمع ٿيندو هيو. دارا ٻئي جڏهن ايڪتانا (همدان تي قبضو ڪيو، تڏهن کيس بادشاهي خزاني مان 17 لک تولا خالص سنڌي سون هٿ آيو (تاريخ سنڌ) سڪندر مقدوني هيرو ڊوٽس جي رپورٽ کي نظر ۾ رکي سنڌ تي حملو ڪيو ۽ هتان ايترو سون هٿ ڪيائون جو سونا سڪا جاري ڪري ڇڏيائين.
عرب جڏهن هت واپار جي خيال سان آيا تڏهن هنن پنهنجن ياداشتن ۾ سنڌ جي سون جو ٻيٽ، قيمتي شين سان گڏ ذڪر ڪيو آهي ته هت ياقوت الماس سان گڏ سون به جهجهي انداز ملي ٿو. حضرت عمر رضه هڪ عرب سياح کان پڇيو ته سنڌ بابت تنهنجي راءِ ڇا آهي؟ ته، هن چيو ته، ”بحر هادر وجبلها ياقوت و شجرها عطر.“ يعني نه انجا درياءَ موتي، جبل ياقوت ۽ انجا وڻ عطر آهن. 4 صديءَ ۾ هتان موتي، سون، عطر ۽ جواهرات عرب ويندو هيو هڪ عرب سياح لکي ٿو ته ”عرب جا واپاري جدي کان سنڌ ڏانهن ان ڪري ايندا هئا، جو چين ۽ هند جي پاڻي ۾ موتي ۽ عنبر هوندو آهي ۽ انجي پهاڙن ۾ جاهر سون جون کاڻيون آهن..... ابن الفقيھ همداني لکي ٿو ته، ”سنڌ کي الله تعالى هي خصوصيت بخشي آهي جو هت هر قسم جي خوشبوءِ، جواهرات ياقوت الماس ۽ سون جام ملي ٿو.“ ڪارو منڊ: جي هڪ راجا جي مرڻ کان پوءِ، سندس هڪ مسلمان ڀائوار کي جيڪي سون ۽ جيڪي جواهرات مليا ان کي کڻڻ لاءِ، هزار ڏاندن جي ضرورت پئي.
محمد بن قاسم جڏهن 711ع ۾ سنڌ تي حملو ڪيو، تڏهن هت سون، جيڪو خزاني ۾ رکيل هيو ۽ هڪ سونو بت حجاج کي موڪليو، ان سون جي رقم 12 ڪروڙ درهم هئي. ملتان جيڪو (ان وقت سنڌ جو هڪ حصو هيو) جي هڪ برهمڻ، هن کي هڪ پوريل خزاني جو ڏس ڏنو. جڏهن، هن ان کي کوٽايو ته ان مان کيس 330 ديڳيون سون سان ڀريل مليون، جنهن جو وزن 13 هزار 3 سؤ مڻ هيو. ملتان جي آفتاب مندر ۾ جڏهن هو گهڙيا، تڏهن سون جا انبار ڏسي، سندن واتان ”سون جي جهرڪي“ جا لفظ نڪري ويا. هن مندر وارو بت سون جو ٺهيل هيو ۽ سندس تاج سارو قيمتي هيو. هي سارو سون عربن کي هٿ آيو. قاضي رشيد بن زبير ”ازخائر والنحف“ ۾ هڪ ڳالهه لکي آهي ته ”خليفي وثق بالله جي زماني ۾ عمران بن موسى واليءَ سنڌ کي سنڌ ۾ قتل ڪيو ويو جڏهن واثق کي اها خبر پهتي، تڏهن عمران جي دولت تي قبضي ڪرڻ لاءِ بغداد ۽ سنڌ ڏانهن ماڻهو روانا ڪيا. جن عمران جي پٽ ۽ انجي ڀيڻ کي قيد ڪري سڄي دولت هٿ ڪئي جيڪا پنجن ڪروڙن تائين هئي. ان کان سواءِ ٻه هزار عود جون ٽوڪريون هيون واثق کي سنڌ مان جيڪو خالص سون مليو ان مان هن دستر خوان ٺهرايو. عمران پنهنجي زندگي ۾ واثق کي سنڌ مان جواهرات، سون ۽ چاندي جا ٺهيل برتن، سون جا ٺهيل تاج ۽ خالص چاندي ايتري مقدار ۾ موڪليا، جوان جي مجموعي قيمت 2 ڪروڙن کان وڌيڪ هئي.
هي تاريخي حقيقت آهي ته ڌارين ملڪن جا واپاري غلامن سان جهاز ڀرائي سنڌ جي مڪران واري استولا ٻيٽ ۾، سون جي کاڻين جي ڳولا ڪرڻ ايندا هيا. نيئر ڪوس کي سون جي کاڻين جي خبر هئي ان ڪري هو......... ۽ مصري ملاحن کي وٺي ٻيٽ جي ڳولا ڪرڻ لاءِ پهتو هيو. مگر سندس ماڻهو ميدان هٿان مارجي ويا. (تاريخ سنڌ) 1026ع ۾ سيستان (سيوهڻ) ۾ سون جون وڏيون کاڻيون هيون. جنهنجي خبر سلطان محمود غزنوي کي پيئي ۽ هو ان کان پوءِ اهي کاڻيون زلزلن ڪري هميشھ لاءِ ختم ٿي ويون.
1555ع ۾ پورچو گيز جڏهن ٺٽي تي چڙهائي ڪئي، تڏهن هنن صرف 2 لکن پائونڊن جون سونيون اشرفيون ساڙي ڇڏيون. هڪ پورچوگيز واپاري ائنٽونيو يوڪارو (1631) ۾ لکي ٿو ته سنڌ ملڪ تمام شاهوڪار آهي. پورچوگيز جهاز جن مان هر هڪ جهاز 200.000 پئنٽڪاس جي موڙي جون سون ۽ چاندي هتان کڻي وڃن ٿا. اهڙا جهاز ڪيترائي اچن ٿا 1843ع ۾ جڏهن انگريزن سنڌ کي فتح ڪيو تڏهن، هنن کي جيڪو سون مليو. ميرن وٽ سون چاندي جا ڪافي برتن ۽ تاج هيا.
هن وقت به سنڌ ۾ ڪافي سون جو ذخيرو آهي. سنڌو درياءَ جي واري مان به سون لڀڻ جا انتظام ڪيا ويا آهن. 1974ع ۾ ان وقت جي ٻارڻ، بجلي ۽ قدرتي وسيلن جي وزير حيات محمد شير پائو چيو ته ”سنڌوندي جي واري مان سون لڌو آهي. هيلتائين انجي چونڊ ڪيل زرخيز تهن مان ڏهه لک واري جي جزن مان 15 سيڪڙو سون لڌو آهي جن پنجن جماعتن انهن علائقن جو جائزو ورتو تن اڳ ۾ به 41 تولا سون لڌو.“ (هلال پاڪستان 25-1-74ع) سنڌ ۾ هاڻي به هڪ ذات ”ڌوڙڌيا“ آهي، جيڪا مٽي کي پاڻي ۾ پسائي، ان مان سون ڳوليندي آهي.