مٽيءَ جون مانيون
چون ٿا ته هن جو دستور هو ته، فصل لهڻ وقت اناج تي ڪارروا مقرر ڪندو هو، جيڪي هارين ۽ زميندارن کان زوري ان کڻي آڻي گدام ۾ گڏ ڪندا هيا. جيتوڻيڪ اَن پيو سڙندو ۽ ڳرندو هو، ته به نه پاڻ ڪم آڻيندو هو ۽ نه وري غريبن کي ڪجهه کائڻ لاءِ ڏيندو هو. هڪ ڏينهن جي ڳالهه آهي ته، گدامچي کيس اچي عرض ڪيو ته: ”جيئندا قبلا، قلعي اندر اناج رکڻ جي جاءِ نه رهي آهي پراڻي ان مٿان نئون ان سٿيو ويو آهي، جيڪڏهن اجازت ملي ته ڪجهه حصو تقاوي طور ڏيئي ڇڏيون، جيئن فصل لهڻ وقت انهيءَ مان پورو فائدو حاصل ٿئي.“ مرزا باقي چيس ته: ”ان جو جواب مون کان رات منهنجي دسترخوان تي وٺجانءِ.“ رات جو هن ڪجهه سڙيل ان جون، ڪجهه سٺي ان جون ۽ ڪجهه مٽيءَ جون مانيون پچرائي دسترخوان تي رکايون. هن پوءِ گدامچي کي مٽيءَ جي مانين ڏانهن اشارو ڪري چيو: ”کائي ڍءُ ڪر.“ ٻارو، ڀلا مٽيءَ جي ماني ڪير کائي؟ جي نه ڪري ٿو ته سر ٿو وڃيس. ان ڪري لاچار مٽيءَ جي ماني مان ڀور وات ۾ وجهي چٻاڙڻ لڳو. مٽي هن جي وات ۾ ڪاري گپ بڻجي واڇن مان نڪري آئي ۽ زوري ڳيت ڏيئي گرهه هيٺ لاٿائين. پوءِ مرزا کيس سڙيل ان واري پڪل ماني ڏانهن اشارو ڪيو. هن گپ جو سواد، وات ۽ نڙيءَ مان ڪڍڻ لاءِ، ان ماني جا تڪڙا تڪڙا گرهه هڻڻ شروع ڪيا. مرزا کانئس پڇيو ته: ”ڪيئن؟ ڪهڙي ماني بهتر آهي؟“ هن جواب ڏنو ته: ”سڙيل ڪڻڪ جي.“ مرزا ڪڙڪندي چيو ته: ”قنڌار ۾ ته اوهان کي کائڻ لاءِ مٽي به ڪا نه ملندي هئي ۽ هتي سنڌ ۾ سڙيل ڪڻڪ کائڻ کان به مخول ٿا ڪريو. خبردار مان وري اهڙي شڪايت نه ٻڌان.“ بادشاهه جي اها ڳالهه واقعي به سچي. چون ٿا ته هڪ دفعي هو خانه بدوشي جي حالت ۾ ڪجهه سنگتين سان جهنگ ۾ رلندو رهيو. کائڻ لاءِ هن وٽ ڪجهه به نه هو. ان ڪري سنگتين کي چيائين ته: ”سخت بک لڳي اٿم، کائڻ لاءِ ڪجهه آڻيو“ آخر قاضي خميسو ڪتي جا پاوا، ڪجهه ڪچا چانور ڪٿان ڳولي آيو، جن تي ڪتي الٽي پڻ ڪئي هئي. مرزا فرمايو ته ٺيڪ آهي ڳالهه نه ڪر، هڪدم ڌوئي، رڌي کائڻ لاءِ حاضر ڪر.“ رڌڻ کانپوءِ پاڻ اهي چانور کاڌائين.
مرزا صاحب جي هڪ ٻي عجيب ڳالهه اوهان کي ٻڌايان: عقل جي به حد ٿيندي آهي پر هتي ته ٻارو ڳالهه ئي نه پڇو. بادشاهن وٽ تمام گهڻا گهوڙا هوندا آهن. هونءَ به اڳ جنگ ۾ گهوڙا ڪم ايندا هئا. انهن جي داڻي واسطي، سئسن کي ڪافي اناج ملندو هو. مرزا وٽ به گهڻا گهوڙا هيا. هڪ دفعي بادشاهه جو هڪ خاص ماڻهو مولانا جمال الدين طنبيلي ۾ اچي نڪتو. ڏسي ته گهوڙن جي لڏ ۾، سڄي ان جا داڻا موجود آهن. بس پوءِ هن ڇا ڪيو جو، ان جي عيوض سڀ ڪنهن فصل مان ڪجهه خرار ان سئسن تي مقرر ڪيو ته اهي ڀري ڏين. مرزا صاحب مولانا جي اها خدمت ۽ پاڻ ڏانهن سچائي ڏسي، کيس ڪن هزار توبچين ۽ توب خانن جو سردار بڻائي ”آتش خان“ جو لقب ڏنو.
هي هو هڪ عجيب ذهنيت وارو سنڌ جو حاڪم مرزا محمد باقي.