رڻ جو راهي : مسڪين جهان خان کوسو
دراصل انسان جي سڃاڻ آهي انسان دوستي ۽ پاڻ جهڙن سان پيار ڪرڻ. پنهنجي لاءِ ته هرڪو جيئي پر ٻين لاءِ به ته ڪو جي ڏيکاري. مسڪين پاڻ ماري، ٻين لاءِ زندهه رهيو، نه آرام نه آسائش نه سڪون، نه ننڊ، بس اٺئي پهر ٿرين جا ولر پٺيان لايو وتندو انهن جي سڪ ۽ آسائش لاءِ آفيسرن سان ملندو. هڪ ڀيري گهر جي ڪنهن عورت کيس چيو ته ”ڪپڙا ڏي ته ڌوئي ڏيائين.“ چوڻ لڳو ته ”آءٌ ڪپڙن ڌئارڻ ۽ تڙ ڪرڻ لاءِ گهر ۾ ويهي رهان ته منهنجا مسڪين ٿريا ميرپور ۾ رلي مرندا.“ ڪيڏو نه خدمت خلق جو جذبو آهي، ڪيڏو نه بلند ڪردار آهي. ڪيڏو نه عظيم خيال آهي جو پنهنجو آرام به ڦٽائي ٻين کي سک ڏين ٿا. هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته حيدرآباد ۾ هڪ ٻه ماڙ جاءِ ڪري پئي. رات جو وڳڙو هو، هر ڪو آرام ۾، ماڻهن جون دانهون ڪوڪون ڪير سڻي، اوچتو مسڪين کي ڪن تي آواز پيو، جيڪو ڀرسان ستل هو. امالڪ ڊوڙي آيو. ڪرندڙ جاءِ ۾ گهڙي پيو، سر تريءَ تي رکي زخمي ماڻهن کي سهارو ڏئي ٻاهر ڪڍي آيو ۽ پوءِ پاڙي مان تغاري ۽ ڪوڏر کڻي اچي مٽي ڍوئڻ بيٺو. اهڙي طرح لاڳيتو رات ڏينهن سخت گرمي ۾، سواءِ ڪنهن لالچ ۽ غرض جي ڪم ڪندو رهيو، مٽي کڻندو رهيو. صرف انسان دوستي جي جذبي هيٺ ۽ مخلوق خدا جي خدمت ڪرڻ جي شوق ۾.
مسڪين سدائين انهيءَ سوچ ۾ هوندو هو ته ماڻهن ۾ ماڻهپو رهي. پيار ۽ سڪ هجي، نفرت ۽ ڪدورت نه هجي. آدمين اخلاص مٽائي ماٺو ڪيو واري ڪار نه هجي. ان ڪري هو سدائين ٻه وڙهيل گهر پاڻ ۾ ٺاهيندو ۽ رٺلن کي پرچائيندو هو، رشوت ۽ سفارش کان بنهه پري. ٿاڻو هجي يا ڪورٽ، وڏيري جي اوطاق هجي يا پير جو مقام، پر مسڪين ٿرين کي ساڻ ڪيو سندن حقن وٺڻ لاءِ جتي ڪٿي حاضر، کڻي ڪيڏو به وڏو ڪامورو ڇو نه هجي، پر هو وٽس ويندو ضرور ۽ ڪم ڪرائڻ کانسواءِ اٿڻ ته مسڪين جي ڊائري ۾ ئي ڪو نه هو. هن پنهنجو گهر تڙ ته نه ٺاهيو ۽ نه وري کيس ايتري واندڪائي به هئي بس سندس اٿڻ ويهڻ، کائڻ پيئڻ، مرڻ جيئڻ غريب، مسڪين ۽ مظلوم ماڻهن سان هو. هن پنهنجي ذات کي صفا ماري ڇڏيو، صرف ٻين لاءِ زندهه رهيو. ٻين کي پنهنجي وات جو گرهه ڪڍي به کارائيندو رهيو. ٿر جو ڏتڙيل ۽ پيڙهيل عوام ڪولهي، ڀيل ۽ مينگهواڙ آهن. مسڪين سندن خدمت مذهبي متڀيد کان هٽي ڪئي. هو چوندو هو ته ”مسڪين هميشه سندن مدد هرظلم ۾ به ڪندو رهندو، ان لاءِ کيس ڪيڏي به قرباني ڏيڻي ڇو نه پوي.“ هو چوندو هو ته ”اڇوتن جي خدمت، مسڪين انسانيت جي اعليٰ جذبي ۽ اصول تحت ڪري ٿو، جنهن ۾ ڪنهن به غرض يا مطلب جو دخل ڪونهي.“ هڪ دفعي سندس سڳي ڀاءُ ڪنهن ڪولهي سان ٺڳي ڪري پئسا ڦريا، مسڪين پاڻ ڀاءُ تي ڪيس داخل ڪري کيس جيل ۾ وجهرائي ڪولهي کي پئسا واپس وٺي ڏنا. ٻئي دفعي جي ڳالهه آهي ته سخت سردي ۾ مسڪين کي ڪنهن مائٽ گرم ڪوٽ وٺي ڏنو. ٻئي ڏينهن اهو ڪوٽ پاڻ کان وڌيڪ ٻئي مستحق ڪولهي کي ڏيئي خود چولي ۽ شلوار ۾ پوهه جي پارن جو مقابلو ڪندو رهيو. هڪ ڏينهن ڪنهن اٺ ڀاڙي ڪري ڏنس، واٽ تي ڏٺائين ته هڪ پوڙهو ڪولهي پيادل پيو وڃي، لهي اٺ ان جي حوالي ڪري پاڻ مهار وٺي پيادل هلڻ لڳو. هن ڪولهين کي زندهه رهڻ جا گر سيکاريا. انهن ۾ احساس برتري پئدا ڪيو. اُهي ڪولهي جيڪي وڏيرن جي جتين واري جاءِ تي ويهڻ ۾ فخر ڪندا هئا، تن ۾ سياسي سجاڳي ۽ سماجي شعور پئدا ڪري کين ڪائونسلن ۾ ميمبر ۽ چيئرمين ڪرايائين ۽ اهڙي طرح وڏن وڏن گبرن جا ڍڍر ڍرا ڪري ڇڏيائين.
مسڪين ٿرين لاءِ ايڏيون ته خدمتون انجام ڏنيون جو ٿر جي تاريخ ۾ ياد رهنديون. هن کي ٿرين سان مارئي واري محبت هئي ۽ پڇاڙي تائين هن اها نڀائي.